CÁC CỘNG ĐỒNG SÔNG MEKONG DỰA VÀO NÓ ĐỂ CÓ THỰC PHẨM – NHỮNG ĐẬP MỚI ĐE DỌA TÀI NGUYÊN

(Mekong River communities rely on it for food — new dams threaten resources)

Michael Sillivan – Bình Yên Đông lược dịch

NPR – December 28, 2023

ASMA KHALID, CHỦ TỌA:

Sông Mekong nổi tiếng ở Đông Nam Á (ĐNA) đang bị đe dọa.  Các đập của Trung Hoa ở thượng lưu và thay đổi khí hậu chịu trách nhiệm một phần, nhưng các đập ở hạ lưu cũng có ảnh hưởng.  Và một số quốc gia đang bắt đầu đáp ứng.  Gần đây Cambodia đã loan báo xếp lại các kế hoạch cho 2 đập mới.  Nhưng câu hỏi là, nó có đủ để cứu đa dạng sinh học của sông?  Michael Sullivan của NPR tường trình.

 

(TIẾNG ĐỘNG CƠ ĐANG CHẠY)

 

MICHAEL SULLIVAN: Koh Preah là một đảo nhỏ ở giữa sông Mekong ở miền bắc Cambodia, chỉ có thể đến được bằng phà chở 1 chiếc xe ọp ẹp.

 

(TIẾNG ĐỘNG CƠ ĐANG TẮT)

 

SULLIVAN: Nó là một khúc sông đục ngầu xa xôi nơi cư dân thêm vào đời sống bằng cách trồng rau cải và đánh cá.  Và năm rồi câu chuyện lớn nhất về cá đã đến với họ.

 

MOUL THON (Qua thông dịch viên):  Chúng tôi bắt nó vào khỏng 4 giờ chiều và đưa nó lên thuyền khoảng 5 giờ sau.  Tôi nghĩ nó khoảng 80 kg, nhưng khi tôi thấy nó gần hơn, tôi nói, oh, Trời ơi, nó lớn quá!

 

SULLIVAN: Bao lớn?  Con cá đuối khổng lồ mà Moul Thon và nhóm của ông bắt được cân nặng 661 pounds (300 kg), con cá nước ngọt lớn nhất chưa từng được ghi nhận.  Và khi Chea Seila nhận được điện thoại báo cho cô biết, cô lập tức nhảy lên xe để lái 7 tiếng đồng hồ từ thủ đô, Phnom Penh.

 

CHEA SEILA: Nếu chúng tôi không đi ngay, tôi sợ rằng ngư dân – họ quyết định bán.

 

SULLIVAN: Vì cá lớn có nghĩa là tiền nhiều nếu được xẻ thịt và bán ở chợ địa phương.  Seila thuộc Dự án Wonders of the Mekong (Kỳ quan của Mekong), được tài trợ bởi Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID).  Cô trả cho ngư dân để mua con cá đuối ngay khi cô đến đó.  Rồi đến lúc đặt tên cho con cá – một cái tên tốt lành.

 

SEILA: Và tôi chỉ xem lịch.  Đó là ngày trăng tròn.  OK, vì thế tôi đặt tên cho nó là Boramey.

 

SULLIVAN: Boramey, hay trăng tròn trong tiếng Khmer.  Cô và nhóm của cô đo, cân và gắn thẻ cho nó, và rồi cô và khoảng 1 chục người khác nhẹ nhàng thả con vật trở lại dòng nước.

 

MỘT NGƯỜI KHÔNG ĐƯỢC XÁC NHẬN: Tạm biệt.

 

SULLIVAN: Nhưng không tạm biệt thật sự, vì Boramey nay ở trong hệ thống.

 

(TIẾNG ĐIỆN TỬ BAY VÈO)

 

ZEB HOGAN: Con cá nầy được gắn một cái thể âm thanh để phát ra tín hiệu, và vì thế chúng tôi có thể theo dõi việc di chuyển của con cá nước ngọt lớn nhất trên thế giới trong năm rồi và biết được hành động của nó.

 

SULLIVAN: Đó là nhà sinh học về cá của Đại học Nevada, Reno và là người cầm đầu dự án Wonders of the Mekong.

 

HOGAN: Vùng nầy – không chỉ là nơi cư trú của cá đuối nước ngọt khổng lồ.  Nó còn là nơi cư trú của những chủng loại có nguy cơ tuyệt chủng khác.  Nó là nơi cư trú của dân số cá heo Irrawwaddy cuối cùng, rùa khổng lồ, cá tra dầu Mekong, cá hô 7 sọc.  Vì thế đây là những loại cá có nguy cơ tuyệt chủng cao.  Đây là nơi duy nhất trên thế giới mà tất cả những chủng loại có nguy cơ tuyệt chủng xảy ra cùng lúc.

 

SULLIVAN: Và điều đó khiến cho chánh phủ Cambodia quyết định hủy bỏ 2 đập trên dòng chánh được đề nghị rất quan trọng.  Một không xa nơi đây về phía hạ lưu.  Tin xấu – chánh phủ của láng giềng Lào dự trù một đập khác, đập Phou Ngoy, không xa về phía thượng lưu.

 

BRIAN EYLER: Nếu Phou Ngoy được xây, nó là hồi chuông báo tử cho thủy sản Mekong.

 

SULLIVAN: Brian Eyler là giám đốc của chương trình ĐNA của Trung tâm Stimson và là tác giả của “Last Days of The Mighty Mekong (Những Ngày Cuối cùng của Mekong Hùng vĩ)”.

 

EYLER: Đây sẽ không là tình trạng mất từ từ.  Nó sẽ rất nhanh.  Thủy sản sẽ sụp đổ.  Hàng chục triệu người lấy thực phẩm từ sông sẽ đau khổ ngay lập tức.  Nó tuyệt đối là vị trí không đúng để xây một đập trên dòng chánh Mekong.

 

SULLIVAN: Ông nói rằng vì đập sẽ hạn chế nghiêm trọng việc tiếp cận với hồ Tonle Sap ở Cambodia, cái gọi là nhịp tim của hệ sinh thái hạ lưu Mekong.

 

EYLER: Dựa theo kinh nghiệm của việc xây đập trong Mekong là càng gần hồ Tonle Sap, chúng càng có nhiều ảnh hưởng.  Và đó là vì hàng chục triệu con cá di chuyển ra vào hồ mỗi năm.  Đó là sự di chuyển của thú vật lớn nhất trên thế giới.  Anh không thể thấy vì nó ở dưới nước.  Và một phần lớn của sự di chuyển đó sẽ đi qua nơi đập Phou Ngoy đang được xây.

 

SULLIVAN: Hay không đi qua, ông nói, vì không có thang cá hay những nỗ lực di chuyển khác sẽ có hiệu quả gần đủ, ông nói, để cho phép một số cá như thế di chuyển thành công.  Người cầm đầu cộng đồng ở đây, ngư dân Pheng Boeun, cũng được nối kết.  Chúng tôi ngồi trên một chiếc thuyền nhỏ gần một trong những phao nổi được dùng để theo dõi cá, khoảng nơi ông nghĩ Boramey có thể đang ẩn náu ở dưới.

 

PHENG BOEUN: (Qua thông dịch viên) Chúng tôi lo ngại 3 điều.  Thứ nhất là đập.  Thứ nhì là thay đổi khí hậu.  Và thứ ba là người dân.  Càng có thêm người cũng có nghĩa là thêm áp lực đối với sông.

 

SULLIVAN: Và kế hoạch của Lào để vượt ra khỏi nghèo khó bằng cách dùng thủy điện để trở thành bình điện của ĐNA có vẻ không hoạt động, với quốc gia lún sâu hơn vào nợ nần ngay cả họ tiếp tục xây thêm đập.  Brian Eyler nói đập Phou Ngoy không giúp được gì.

 

EYLER: Có những sức mạnh đang làm việc bên trong Thái Lan để làm một trường hợp với chánh phủ mới ở đó tại sao điều nầy là một ý tưởng rất xấu.  Và lưu ý tôi nói Thái Lan và không phải Lào, vì Thái Lan là quốc gia mua điện quan trọng từ đập nầy.  Và nó sẽ thắp sáng các cửa hàng ở Bangkok để, anh biết đó, thủy sản Mekong chết.

 

SULLIVAN: Và Thái Lan đã có thặng dư nhiều điện, ông nói, nhưng đã ký kết những thỏa thuận mua điện với Lào cho 2 đập nữa trên Mekong, kể cả cái nằm ngay trên Khu Di sản Thế giới ở Luang Prabang rằng, ông nói, sẽ biến khúc sông đó của Mekong thành một cái hồ.  Pianporn Deetes là giám đốc vận động ĐNA của nhóm vận dộng quốc tế International Rivers (Sông ngòi Quốc tế).

 

PIANPORN DEETES: Vì thế tôi sẽ nói rằng, yeah, bất cứ điều gì có thể xảy ra bất cứ lúc nào.  Nhưng tôi nghĩ càng ngày càng có nhiều người hỏi những câu hỏi quan trọng về tính chính thống của việc ký kết những thỏa thuận mua điện mới với các đập thủy điện Mekong.

 

SULLIVAN: Chánh phủ Lào lẫn nhà phát triển Thái không trả lời những yêu cầu về đập Phou Ngoy, và một phát ngôn viên của Ủy hội Sông Mekong nói đề nghị vẫn còn trong giai đoạn ban đầu.  Chea Seila của dự án Wonders of the Mekong hy vọng nó đi xa đến đó và hy vọng tựa đề của quyển sách của Brian Eyler, “Những Ngày Cuối cùng của Mekong Hùng vĩ,” là không dúng.

 

SEILA: Chúng tôi cố gắng để làm cho mọi người hiểu về giá trị cùa sông Mekong.  Tôi tin rằng đó không phải là ngày cuối cùng của Mekong.

 

SULLIVAN: Và nó có thể không phải là những ngày cuối cùng của cá phá kỷ lục nữa.  Những người địa phương nói họ thấy một con cá đuối lớn hơn cả Boramey, chứng tỏ thêm rằng sông chịu đựng không thể tưởng tượng – ít nhất vào lúc nầy.