(The Mekong’s Forgotten Fishes)
WWF and USAID – Bình Yên Đông lược dịch
2024
TÓM TẮT CHO CẤP ĐIỀU HÀNH
Cá sông Mekong không bị bỏ quên bởi người dân sống dọc theo bờ sông, người mà đời sống và cuộc sống quyện với sông và cá ở dưới mặt nước.
Nhưng đó không luôn luôn đúng và cá của Mekong thường nằm
ngoài tầm mắt và ngoài tâm trí, nhất là khi nói đến những quyết định to tát về
lưu vực. Phúc trình nầy nằm mục đích
giải thích tại sao cá đa dạng của Mekong quan trọng đến thế, những gì chúng ta
sẽ mất nếu những quyết định khu vực quan trọng tiếp tục loại chúng ra, và làm
thế nào để thích ứng Kế hoạch Phục hồi Khẩn cấp Nước ngọt 6 điểm sẽ đưa đến một
tương lai tốt đẹp hơn cho con sông hùng vĩ nầy và hàng trăm triệu người mà nó
hỗ trợ và nuôi dưỡng.
Những hệ sinh thái nước ngọt lành mạnh rất cần thiết để duy
trì cá Mekong, trong khi dân số cá phát triển mạnh là một chỉ số cho thấy những
hệ thống hỗ trợ đời sống nước ngọt đủ lành mạnh để làm trụ cột cho xã hội và
kinh tế - vì chúng cung cấp cho chúng ta thực phẩm, nước và những dịch vụ cần
thiết. Nói cách khác, khi cá mạnh khỏe,
chúng ta cũng mạnh khỏe – và đó hầu như là trường hợp trong Mekong.
Khi sông Mekong chảy từ nguồn ở Trung Hoa đến biển ở Việt
Nam, nó mang nước, chất dinh dưỡng và phù sa.
Dòng chảy liên tục nầy là mạch sống của Mekong, và nền tảng của những hệ
sinh thái và đất mà hàng triệu người và một con số chủng loại khác thường dựa
vào. Ở dưới mặt nước, sự nối kết của
sông tạo nên một trong những cuộc di chuyển lớn nhất trên Trái đất.
Và nó không chỉ là sự di chuyển hàng năm của cá là khác
thường – tính đa dạng sửng sờ của cá cũng thế.
Có 1.148 loại cá được xác nhận trong lưu vực sông Mekong, với nhiều loại
chưa được mô tả bởi khoa học và những loại mới vẫn được khám phá thường
xuyên. Cùng với một số đáng kể của cá
chép, cá tra và cá rô, Mekong là nơi cư trú của những cá khổng lổ chiếm kỷ lục,
gồm có cá tra dầu Mekong và cá đuối nước ngọt khổng lồ - có lẽ là cá nước ngọt
lớn nhất trên Trái đất. Nó cũng kiêu
hãnh với hàng trăm loại cá bản xứ và nhiều loại cá kỳ lạ khác thường từ cá chìa
vôi (pipefish) đến cá nóc (pufferfish).
Sông Mekong được xem như ‘mẹ của tất cà mọi thứ’. Về văn hóa, nó có tầm quan trọng chủ yếu đối
với toàn thể khu vực Mekong, và cá của nó là một phần cần thiết cho đời sống
của người dân trong nhiều ngàn năm. Một
số - như cá tra dầu và cá hô – được tôn kính như những thú vật đặc biệt phải
được danh dự và bảo vệ.
Về cuộc sống và an ninh lương thực, cá Mekong đóng góp lớn
lao cho người dân sống trong khu vực.
Tổng cộng, lưu vực Mekong sản xuất 15% số cá nội địa bắt được trên thế
giới – một con số choáng váng là 2,3 tỉ [triệu] tấn – khiến nó là nền thủy sản
nội địa lớn nhất trên hành tinh, trị giá trên 11 tỉ USD một năm trong năm
2015. Nhưng, cốt yếu, nhiều đe dọa có
nghĩa là tương lai của nền thủy sản nầy đang lâm nguy. Thật vậy, có bằng chứng cho thấy nó đã bắt
đầu giảm sút. Mất tài nguyên không thể
thay thế nầy sẽ có những hậu quả tàn phá cho xã hội và kinh tế trên khắp lưu
vực – với các cộng đồng địa phương tùy thuộc vào nên thủy sản nầy bị thiệt hại
nhiều nhất.
Cá cũng có những đóng góp quan trọng khác, thí dụ như mậu
dịch bể nuôi cá – mặc dù trong khu vực Mekong thành phần nầy hầu như không được
báo cáo đầy đủ và không được kiểm soát.
Phân tích dữ kiện được công bố, được soạn cho phúc trình nầy, cho thấy
có đến 13% (120 loại) loại cá từ Mekong có thể là môt phần của mậu dịch bể nuôi
cá ở thời điểm nào đó. Trị giá kinh tế
đầy đủ của mậu dịch khu vực chỉ có thể được phỏng đoán tử tin tức rời rạc,
nhưng rõ ràng nó đáng kể: một chợ bán bể nuôi cá ở Thái Lan có doanh thu hàng
năm trên 20 triệu USD. Những cá nầy có
thể cung cấp trị giá kinh tế đáng kể nếu các đường lối quản lý khả chấp được
thực hiện rộng rãi hơn, góp phần làm thịnh vượng cho người dân ở trong vùng.
Câu cá giải trí chưa phải là một hoạt động lan tràn, nhưng nó
cũng có tiềm năng đáng kể cho khu vực nếu được phát triển kỹ lưỡng – Mekong là
nơi cư trú của một đa dạng lớn của cá khổng lồ và cá nước ngọt mới lạ sống
trong những nơi cư trú xinh đẹp và thay đổi, có thể thu hút người đi câu trên
khắp thế giới. Khi câu cá giải trí được
quản lý và theo dõi cẩn thận để tránh những ảnh hưởng tiêu cực tiềm tàng, nó có
thể có ích cho cuộc sống, kinh tế và phúc lợi, gồm có câu cá du lịch sinh thái
để hỗ trợ cho việc bảo tồn cá. Có nhiều
thí dụ trên khắp toàn cầu để học hỏi, và một thế giới cơ hội đang chờ trong
Mekong.
Tuy nhiên, mọi thứ tùy thuộc vào sức khỏe của lưu vực sông
Mekong, và ngày nay nó là một điểm nóng của rủi ro và đe dọa. Bằng chứng chúng tôi có chỉ từng phần, nhưng
nó vẫn sửng sốt: 74 loại cá Mekong đã được đánh giá như có nguy cơ tuyệt chủng
trên Sách đỏ của các Chủng loại bị Đe doa của IUCN, gồm có 18 loại trong số nầy
có Nguy cơ Tuyệt chủng Cao. Chánh thức,
nó có nghĩa là một ước tính 19% của các loại cá Mekong được biết bị đe
dọa. Nhưng dữ kiện tối thiểu và ‘được
biết’ ở đây là chìa khóa. Một phần lớn
bất thường của các loại cá Mekong thiếu nghiên cứu và được xếp vào loại ‘Thiếu
Dữ kiện’ trong Sách đỏ vì thế có thể nói rằng con số thật sự của các loại cá bị
đe dọa trên toàn cầu ở Mekong thì cao hơn 74 rất nhiều.
Vì thế, cái gì là những đe dọa chánh đối với cá Mekong? Chúng thay đổi từ việc cắt đứt sông Mekong và
các phụ lưu của nó bởi các đập thủy điện đến thủy sản được quản lý kém, việc
khai thác cát và sạn cho kỹ nghệ xây cất, giới thiệu cá ngoại lai lan tràn, mất
nơi cư trú vì hạ tầng cơ sở và biến đất ngập nước cho nông nghiệp và đô thị
hóa, và những thay đổi trong phẩm chất nước cũng như thay đổi khí hậu, đang làm
tồi tệ những áp lực khác.
Tuy nhiên, mặc dù cường độ của những đe dọa đối mặt với cá
Mekong, vẫn còn hy vọng cho tương lai – thật vậy, có nhiều cái để có được từ
một đường lối mới. Điểm tới hạn nhất là
các nhà lấy quyết định cần phải bắt đầu đánh giá tầm quan trọng của cá nước
ngọt Mekong và bắt đầu đưa chúng và những hệ sinh thái của chúng vào những
quyết định về lưu vực – điều nầy sẽ khuyến khích thêm việc phát triển khả chấp
và làm trụ cột cho một con đường kinh tế công bằng hơn, sẽ mang lợi cho người
dân và thiên nhiên trên khắp vùng.
Tin tức tốt đẹp là động lực để hành động đang được xây. Các quốc gia Mekong đã ký vào Khuôn khổ Đa
dạng Sinh học Toàn cầu Kunming-Montreal (Kunming-Montreal Global Biodiversity
Framework) trong tháng 12 năm 2022, gồm có cam kết để bảo vệ 30% ‘các vùng nước
nội địa’ (sông, hồ và đất ngập nước ngọt) và phục hồi 30% vùng nước nội địa bị
suy thoái. Thỏa thuận nầy lót đường cho
đường lối mới để bảo vệ đa dạng sinh học nước ngọt – một đường lối được nhấn
mạnh trong Thách thức Nước ngọt do quốc gia cầm đầu. Cambodia đã tham gia, và các quốc gia Mekong
khác cũng nên trở thành thành viên.
Nhưng bảo vệ và phục hồi những hệ sinh thái chưa đủ. Cái cần thiết trong Mekong là một Kế hoạch
Phục hồi Khẩn cấp cho Đa dạng Sinh học Nước Ngọt (Emergency Recovery Plan for
Feshwater Biodiversity) xuyên biên giới – và một đã có sẵn. Kế hoạch thực tiễn dựa trên khoa học nầy gồm
có 6 trụ cột, mỗi trụ cột đã được thực hiện ở nơi khác trên thế giới và có thể
được chấp nhận bởi các quốc gia Mekong, hỗ trợ và làm dễ dàng thêm công việc
của các cộng đồng, ngư dân và các tổ chức bảo tồn:
1. Để cho các sông chảy tự nhiên hơn;
2. Cải thiện phẩm chất nước trong các hệ
sinh thái nước ngọt;
3. Bảo vệ và phục hồi các chủng loại và
nơi cư trú quan trọng;
4. Chấm dứt quản lý tài nguyên không khả
chấp;
5. Ngăn ngừa và kiểm soát sự xâm nhập
của các chủng loại ngoại lai; và,
6. Bảo vệ những sông chảy tự do và tháo
bỏ những chướng ngại sông đã lỗi thời.
Tất cả các bên liên hệ có quan tâm nên nắm lấy cơ hội nầy để
vẽ một con đường mới để phục hồi và bảo vệ Mekong, và sử dụng nó một cách có
thể chịu đựng được cho lợi ích của xã hội và kinh tế. Con đường nầy phải đánh giá đa dạng đáng chú
ý của cá nước ngọt Mekong – và phải đưa chúng vào các quyết định phát
triển. Nhưng nó không chỉ là các chánh
phủ: thành phần tư nhân, các tổ chức xã hội dân sự và các cộng đồng cũng có vai
trò để đóng trong việc bảo vệ và phục hồi những hệ sinh thái và chủng loại. Thật vậy, đã có một nền tảng mạnh của những
đường lối do cộng đồng cầm đầu trong Mekong, nhất là các Vùng Bảo tồn Cá, mà
chúng ta cần xây lên.
Các cộng đồng trên khắp Mekong không thể để mất những cá bị
bỏ quên của họ hay những hệ sinh thái nước ngọt mà chúng cư ngụ. Và phúc trình nầy cho thấy họ không phải chịu
như thế. Các quốc gia Mekong phải lấy
những quyết định sẽ thúc đẩy việc phát triển khả chấp mà không hy sinh cá nước
ngọt và những hệ sinh thái. Điều nầy sẽ
liên quan đến những lựa chọn và đánh đổi khó khăn, nhưng có thể được. Và liệu nó sẽ lót đường đến một tương lai
tươi sáng hơn cho cá nước ngọt và những hệ sinh thái của Mekong – và một tương
lai tươi sáng hơn cho người dân và thiên nhiên trên khắp vùng.
No comments:
Post a Comment