(From Pak Mun to Xayaburi: It’s time to rethink hydroelectric dams along the Mekong)
Kanokwan Manorom – Bình Yên Đông lược dịch
Isaan Record – September 19, 2019
Đập Xayaburi trị giá 150 tỉ baht (khoảng 4,9 tỉ USD) ở Lào có
công suất 1.285 MW do CH. Karnchang xây cất, được tài trợ bởi 6 ngân hàng
thương mại ở Thái Lan: Ngân hàng Thương mại Sam, Ngân hàng Krungthai, Ngân hàng
Kasikorn, Ngân hàng Xuất-Nhập cảng Thái Lan, Ngân hàng Bangkok và TISCO. [Ảnh:
Max Pratch]
Nhu cầu điện năng càng ngày càng tăng thường được xem là lý
do để xây đập. Nhưng những người ủng hộ
đập dễ dàng bỏ qua ảnh hưởng đối với cư dân dọc bờ sông và sự hủy hoại hệ sinh
thái. Kể từ khi đập Pak Mun được xây
trong tỉnh Ubon Ratchathani, nó chỉ gây đau buồn cho người dân địa phương tùy
thuộc vào sông Mun. Tương tự, đập
Xayaburi ở Lào ảnh hưởng cuộc sống của hàng ngàn người dọc theo sông Mekong.
Sông Mekong đã trở thành nơi để tranh giành xây đập, với tất
cả quyền quyết định nằm trong tay của các chánh phủ và tổ chức như Ngân hàng
thế giới và Ngân hàng Phát triển Á Châu (Asian Development Bank (ADB)).
Sau cùng, các công ty lớn như CH. Karnchang của Thái Lan và
Sinohydro của Trung Hoa cũng trở nên những người ủng hộ nhiệt thành của đập,
sẵn sàng dùng sông Mekong như một nơi thí nghiệm cho đập với thang cá (fish
ladder).
Đập được trang bị với thang cá – một loạt các bể nước xếp bậc
thang để cá có thể đi qua đập – đòi hỏi kỹ thuật và đầu tư lớn lao trong việc
xây cất, bảo trì và điều hành. Các nhà
thầu lập luận rằng chúng đã được xây và thử nghiệm trên sông Mekong trong nhiệm
vụ phát triển và giảm nghèo.
Trong suốt mùa khô 2019, các đập của Trung Hoa ở thượng nguồn
Mekong, như đập Cảnh Hồng (Jinghong), giữ lại hầu hết nước vì lượng mưa trong
năm thấp ở Trung Hoa. Đập Xayaburi ở hạ
lưu Mekong chạy thử trước khi bán điện cho Cơ quan Phát Điện của Thái Lan
(Electricity Generating of Thailand (EGAT)) vào tháng 10 năm nay. Lào đã cảnh báo các cộng đồng Thái dọc theo
sông Mekong nên cẩn thận với mực nước sông trong khi thử nghiệm. Như được cảnh báo, mực nước sông đã xuống
thấp, ảnh hưởng đến ngư dân, cư dân và nông dân.
Văn phòng Thủy lợi Quốc gia của Thái Lan (Office of the
Narional Water Resources (ONWR) gửi thư chánh thức đến chánh phủ Lào để yêu cầu
hoãn hay ngưng cuộc thử nghiệm. Cùng
lúc, ONWR kết luận rằng mực nước sông Mekong ở trong tình trạng nguy ngập vì 3
yếu tố: 1) lượng mưa thấp hơn bình thường trong khu vực, 2) đập Cảnh Hồng giảm
mức xả nước từ ngày 9 đến 18 tháng 7 và, 3) thử nghiệm ở đập Xayaburi ở Lào từ
15 đến 29 tháng 7 năm 2019.
Vào ngày 26 tháng 7, người dân địa phương sinh sống trên bờ
sông Mekong đã nộp đơn lên tòa án yêu cầu ngưng việc mua điện từ đập Xayaburi
của EGAT.
Sông Mekong khô cạn trong lúc thử nghiệm đập Xayaburi. [Ảnh:
Supattra Inta]
Cuộc khủng hoảng đập hiện nay giúp chúng ta rút kinh nghiệm
từ đập Pak Mun ở tỉnh Ubon Ratchathani, hoàn tất vào năm 1994. Với nhiều lần đội giá và điều chỉnh ngân
sách, đập được xây với kinh phí tổng cộng là 6 tỉ baht, một phần được Ngân hàng
Thế giới tài trợ.
Đập Pak Mun nằm trên sông Mun, một phụ lưu của sông
Mekong. Từ ngày khởi công cho đến hôm
nay, đập chỉ hủy hoại hệ sinh thái trong vùng, ngư nghiệp và đời sống của trên
60 cộng đồng trong 3 huyện của tỉnh.
Đập Pak Mun cuối cùng được đề cập đến trong một phúc trình –
cùng với 7 đập khác trên thế giới – về ảnh hưởng của việc xây đập được công bố
trong năm 2000 bởi Ủy hội Đập Thế giới (World Commission on Dams) do Ngân hàng
Thế giới chọn lựa.
Ủy hội thấy rằng về phương diện sản xuất điện, đập Pak Mun
không đáng để xây. Nó không thể đạt mục
tiêu sản xuất điện 136 MW. Mặt khác, nó
là nguyên nhân làm mất mát nhiều loại cá và lượng cá, cũng như ảnh hưởng việc dẫn
thủy nhập điền và nông nghiệp trên bờ sông Mun.
Năm 2002, chánh phủ Thaksin Shinawatra yêu cầu Đại học Ubon
Ratchathani nghiên cứu ảnh hưởng của việc mở cửa đập, cho phép nước chảy tự do
quanh năm. Kết quả của 2 nghiên cứu như
nhau: đóng hay mở cửa, đập Pak Mun có ảnh hưởng tiêu cực đối với hệ sinh thái,
ngư nghiệp và nông nghiệp trên bờ sông Mun, trong khi không thể sản xuất đủ
điện để bảo đảm cho chi phí.
Một sự giống nhau khác của đập Pak Mun và Xayaburi là mặc dù
được xây cách nhau 30 năm, chúng thuộc loại đập dòng chảy (run-of-the-river)
với thang cá. International Rivers, một
NGO [Non-governmental Oragnization (Tổ chức Phi Chánh phủ)], nói rằng loại đập
nầy chỉ tạo một hình ảnh cho đập thân thiện với môi trường. Thiết kế đập như thế tiếp tục làm hại môi
trường bằng cách ngăn cản lưu lượng tự nhiên và xả nước qua các lòng lạch dẫn
nước, Chúng ảnh hưởng rất lớn đối với hệ
sinh thái của sông, bằng chứng là các đập khác như đập Belo Monte, một đập lớn
ở Brazil đã gây thiệt hại khổng lồ cho rừng ở chung quanh và đời sống của người
dân địa phương.
Đập Pak Mun ở tỉnh Ubon Ratchathani. [Ảnh: EGAT]
Trong trường hợp của đập Pak Mun, chính EGAT trong phần đánh
giá của mình nói rằng “với chiều cao chỉ có 17 m, nó được xem là một đập kiểm
soát, không thích hợp để trữ nước. Để
trữ nước, nó phải dùng tất cả lưu lượng của sông Mun.” Thang cá được thêm vào khi việc xây đập gần
hoàn tất, vì có nhiều than phiền rằng thiết kế ban đầu sẽ ảnh hưởng việc di
chuyển của cá từ sông Mekong vào sông Mun.
Đập Xayaburi là đập kiểm soát lớn nhất ở hạ lưu Mekong, với chiều dài
800 m và cao 28,8 m. Nó có 10 cửa xả lũ
và 7 máy phát điện.
Khi vấn đề di chuyển của cá và dòng chảy phù sa được nêu lên,
thang cá được xây dựng với chi phí 19,4 tỉ baht (62,2 triệu USD).
Mực nước sông Mekong trong năm nay xuống đến mức thấp nhất
chưa từng thấy, buộc CH. Karchang phải đáp lại sự chỉ trích bằng cách chánh
thức từ chối việc thử nghiệm là nguyên nhân khiến sông Mekong khô cạn. Công ty nói, “Mỗi giọt nước sông đều chảy qua
đập và đem lại năng lượng sạch cho cả Thái Lan và Lào. Tất cả thủ tục đều tuân theo chỉ dẩn của Ủy
hội Sông Mekong.” Để có phương sách tốt,
CH. Karnchang cũng đổ thừa bằng cách tố cáo rằng sông Mekong khô cạn là do các
hoạt động ở đập Cảnh Hồng của Trung Hoa.
Sinh thái văn hóa chống lại sức mạnh kỹ thuật
Đập là một biểu tượng khổng lồ của sức mạnh và kiến thức khoa
học. Sự hiện hữu của đập thâm nhập từ từ
vào các chánh phủ với tự tin để giải quyết nạn thiếu hụt năng lượng và thúc đẩy
việc phát triển quốc gia trên qui mô lớn.
Đối với các chánh phủ, đập là sự lựa chọn dễ dàng vì chúng sản xuất năng
lượng sạch và có thể giảm lượng phóng thích khí nhà kiếng.
Nhưng việc xây cất đập bỏ qua văn hóa địa phương đã trộn lẫn
với sự phong phú và sinh thái văn hóa của sông.
Một thí dụ là pla daek (mắm cá) của người Isaan và Lào sống trên tả ngạn
sông Mekong. Pla daek từ lâu là biểu
tượng của an ninh lương thực và lợi tức ở Isaan. Người địa phương dùng cá bắt được từ sông
Mekong làm pla daek để ăn trong gia đình, làm từ thiện, hay trao đổi.
Sinh thái văn hóa là văn hóa được tạo nên bởi sự thích ứng
của người dân với tài nguyên thiên nhiên sẵn có. Họ phát triển kiến thức, phương pháp, và thực
hành tốt nhất để quản lý thiên nhiên chung quanh họ. Sinh thái văn hóa nầy bị đe dọa khi sông bị
hủy hoại bởi sức mạnh của kỹ thuật mới kiểm soát bởi chánh phủ và công ty đa
quốc gia.
Sông từng là nguồn văn hóa và kinh tế xã hội, cũng như con
đường để duy trì sự liên lạc giữa các xã hội trong lưu vực, nay bị hủy hoại vì
nhiều đập được xây cất. Người địa phương
trở nên yếu thế và không được hưởng công lý.
[Ảnh: Chainarong Setthachua]
Thayer Scudder, nhà nhân văn học nổi tiếng từng ủng hộ đập
nay đang nghiên cứu ảnh hưởng môi trường của đập đối với người nghèo, tin rằng
các đập lớn không đáng cho các chi phí môi trường và xã hội khổng lồ của chúng.
Thử nghiệm kỹ thuật của đập trên sông Mekong gây tốn kém to
lớn cho ngư nghiệp và sinh thái của sông.
Nó cũng hủy hoại kinh tế địa phương dựa vào tài nguyên thiên nhiên như
cá, rong, và nông nghiệp trên bờ sông.
Đập không chỉ góp phần làm giảm chất dinh dưỡng của đất bằng
cách giữ lại lưu lượng tự nhiên chứa đầy phù sa, ngập lụt do việc xả lũ có thể
làm hại mùa màng và hạn chế sử dụng số lớn đất canh tác.
Đập cũng có một thói xấu là khuyến khích các chánh phủ và
công ty dẫm lên quyền của cộng đồng và văn hóa địa phương bắt rễ trong hệ sinh
thái dọc theo sông.
Trung tâm Quốc tế Quản trị Môi trường (International Centre
for Environmental Management) thực hiện đánh giá môi trường chiến lược cho sông
Mekong thay mặt cho Ủy hội Sông Mekong, đề nghị rằng sông Mekong không nên dùng
để thử các kỹ thuật và thiết kế đập không chắc chắn.
Đã đến lúc chúng ta tự hỏi liệu đây có phải là ngày tàn của
đập. Tôi đề nghị rằng việc xây đập trên
sông Mekong nên được tạm ngưng. Nghiên
cứu khác về ảnh hưởng xuyên biên giới nên được Ủy hội Sông Mekong thực
hiện. Các tổ chức hàn lâm độc lập nên
tham gia vào việc nghiên cứu cùng với sự tham dự của các xã hội dân sự và sinh
thái văn hóa bị bỏ qua trước đây. Họ
phải là trọng tâm chánh, ngoài kinh tế và môi trường, để có thể đạt được một
qyết định chung của tất các nhóm giữ vai trò quản lý sông Mekong.
.
No comments:
Post a Comment