(Just transitions in the Mekong: China’s role in trade and investment)
Isis Sarton Reis and Tom Baxter – Bình Yên Đông lược dịch
Dialogue Earth – September 23, 2024
Các dự án thủy điện dọc theo Mekong và các phụ lưu
của nó đã làm xáo trộn dòng chảy tự nhiên của sông, gây lo ngại về ảnh hưởng
đối với thủy sản và nông nghiệp dựa vào lũ lụt theo mùa và phù sa giàu dinh
dưỡng của nó. [Ảnh: Andy Leo]
Hội thảo công tác thứ nhì trong 4 hội
thảo làm sáng tỏ ảnh hưởng của Trung Hoa trong khu vực Mekong và những cơ hội
để liên lạc tốt hơn với các bên liên hệ ở Trung Hoa
Cộng tác với Viện An ninh và Nghiên cứu Quốc tế (ISIS Thái
Lan) của Đại học Chulalongkorn, Dialogue Earth và Viện Nhân quyền và Luật Nhân
đạo Raoul Wallenberg (RWI) tổ chức một nhóm quần chúng và một hội thảo công tác
kín ở Bangkok, Thái Lan, từ ngày 28 đến 30 tháng 8.
Nhóm thăm dò ảnh hưởng của Trung Hoa đối với việc phát triển
khả chấp trong khu vực Mekong, trong khi hội thảo công tác chú trọng đến 4 chủ
đề then chốt: vai trò của Trung Hoa trong phân vùng Mekong; điều hành hóa quyền
có môi trường lành mạnh ở Đông Nam Á (ĐNA); truyền thông và báo chí môi trường;
và “hiểu biết “Trung Hoa Toàn cầu”.
Đây là hội thảo thứ nhì trong một loạt 4 hội thảo (Latin
America, ĐNA, Phi Châu và Âu Châu) nhằm mục đích xây dựng kiến thức và đối
thoại về sự dính dáng của Trung Hoa trên khắp những khu vực nầy.
Vai trò nới
rộng của Trung Hoa trong Mekong
Sự tham gia chiến lược của Trung Hoa trong phân vùng Mekong
gia tăng nhanh chóng, nhất là trong việc quản lý tài nguyên, hợp tác và hạ tầng
cơ sở. Trong từ ngữ địa chánh trị, sự
liên hệ nầy nới rộng ra ngoài kinh tế, chạm đến lãnh vực chánh trị và văn hóa,
tạo cho Trung Hoa như một tay chơi khu vực không thể so bì. Tuy nhiên, những thảo luận nhấn mạnh rằng vai
trò của Trung Hoa rất ít khác biệt và phải được hiểu trong bối cảnh rộng lớn
hơn của động lực sức mạnh của khu vực.
Nhận thức về Trung Hoa trong khu vực thay đổi. Đối với các quốc gia đang phát triển, Trung
hoa được xem như một đồng minh vô cùng quan trọng, với những dự án hạ tầng cơ
sở nâng cao nối kết và mậu dịch, trong khi tạo nên lòng tốt. Một số lập luận rằng đây là chìa khóa của
Trung Hoa khi họ nhắm đến hợp thức hóa đầu tư của họ và giảm rủi ro của chống
đối.
Tuy nhiên, cẩn thận vẫn ở chung quanh rủi ro của nợ nần, sở
hữu ngoại quốc và ảnh hưởng quá mức. Lào
và Cambodia mang nợ cao với Trung Hoa, được thảo luận, với đường sắt
Kunming-Lào (70% sở hữu của Trung Hoa) được trích dẫn như một thí dụ của kiểm
soát và ảnh hưởng không cân đối.
Ảnh hưởng môi trường và xã hội của các dự án của Trung Hoa cũng
gây lo ngại. Các dự án thủy điện dọc
Mekong và các phụ lưu của nó làm xáo trộn dòng chảy tự nhiên của sông, gây lo
ngại về ảnh hưởng đối với thủy sản và nông nghiệp dựa vào lũ lụt theo mùa và
phù sa giàu dinh dưỡng của nó.
Dời chỗ các cộng đồng địa phương và ô nhiễm hóa chất được
nhấn mạnh như kết quả tiêu cực của một số đầu tư của Trung Hoa. Các tham dự viên nhấn mạnh đến sự cần thiết
để xoi mói tại sao các quốc gia chủ nhà cho phép những dự án như thế mặc dù rủi
ro môi trường và xã hội rõ ràng.
Có những cách thay thế cho cam kết Trung Hoa, gồm có khuyến
khích tuân thủ chặt chẽ hơn với những quy định môi trường và xã hội. Các tham dự viên kêu gọi phối hợp nhiều hơn
giữa các quốc gia Mekong và nhấn mạnh vai trò tiên liệu của truyền thông, xã
hội dân sự và doanh thương phải có trong việc ngăn ngừa và phơi bày các dự án
nguy hại. Lưu ý đặc biệt cũng dành cho
trách nhiệm của chánh phủ trong việc ngăn ngừa những dự án tiêu cực và bảo đảm
rằng nhân quyền được tôn trọng.
Chủ tịch Trung Hoa và Canada của Quy ước về Đa dạng Sinh học,
gồm có lãnh đạo trong Khuôn khổ Đa dạng Sinh học Toàn cầu Kunming-Montreal
(2022), cung cấp một cơ hội khác cho việc cam kết có ý nghĩa về những vấn đề
môi trường. Vai trò lãnh đạo của Trung
Hoa trong những trường hợp nầy là một cơ hội để xem xét làm thế nào quyền có
môi trường lành mạnh được thực hiện bởi Trung Hoa và các nước khác trong khu
vực.
Hiểu biết
động lực chánh trị địa phương
Một điểm thảo luận then chốt là tầm quan trọng của sự hiểu
biết kinh tế chánh trị địa phương khi xem xét mối liên hệ Trung
Hoa-Mekong. Một số tham dự viên lập luận
rằng chỉ chú trọng đến các yếu tố quốc tế và địa chánh trị bỏ qua những động
lực khu vực quan trọng.
Thí dụ, cái gì thúc đẩy các quốc gia Mekong tham gia với các
bên liên hệ Trung Hoa? Khi họ tham gia,
làm thế nào để họ có ý định uốn nắn sự tham gia đó? Đường lối nào thành công hay thất bại từ
triễn vọng của chánh phủ và người dân Mekong?
Đây là những câu hỏi quan trọng rất thường bị gạt qua một bên trong những
thảo luận về Trung Hoa Toàn cầu – một lo ngại tương tự được nêu lên trong hội
thảo công tác ở Chile hồi đầu năm nay.
Truyền thông và xã hội dân sự là những diễn viên quan trọng
về mặt giữ cho các bên liên hệ chịu trách nhiệm về những hứa hẹn môi trường và
xã hội của họ. Tuy nhiên, không gian xã
hội dân sự và khung cảnh truyền thông thay đổi trên khắp các quốc gia
Mekong. Trong khi truyền thông Thái Lan
hoạt động với tự do tương đối hơn các láng giềng, Myanmar, Lào, Cambodia và
Việt Nam đối mặt với những hạn chế đáng kể, tương tự như Trung Hoa, hạn chế gắt
gao khả năng của xã hội dân sự để ảnh hưởng việc lấy quyết định.
Ảnh hưởng địa chánh trị uốn nắn thêm truyền thông và xã hội
dân sự. Chiến dịch được phối hợp của
Trung Hoa để tăng cường cái gọi là “sức mạnh đàm luận” được nhấn mạnh, với
những sáng kiến như Hệ thống Tin tức Mekong và “tiệc tùng” truyền thông, nơi
các phóng viên Mekong được mời đến Trung Hoa để tham dự những chuyến đi truyền
thông được bố trí nặng nề được thiết kế để khuếch đại cốt chuyện của truyền
thông nhà nước Trung Hoa cũng hợp tác với các cơ quan ở địa phương, thường
thiếu nguồn để tường trình độc lập và do đó dựa vào tài liệu cung cấp bởi những
nguồn của Trung Hoa.
Các quốc gia Mekong cũng đối mặt với những thách thức nội bộ,
với 1 tham dự viên liệt kê tham nhũng, chủ nghĩa thân hữu, sai lệch thu nhập,
và cai quản kém như những vấn đề kéo dài.
Những khiếm khuyết nầy làm dễ dàng cho những nhà đầu tư ngoại quốc đi
qua những bảo đảm, làm phức tạp thêm ảnh hưởng của Trung Hoa trong khu vực.
Một môi
trường sạch, lành mạnh và khả chấp
Một phần quan trọng của những thảo luận trong hội thảo chú
trọng đến cái “chuyển tiếp hợp ly” có nghĩa gì đối với khu vực Mekong. Một diễn giả khách nhấn mạnh rằng nó không
phải là chuyển tiếp hợp lý duy nhất, nhưng thay vào đó là nhiều chuyển tiếp –
sinh thái, xã hội và kinh tế.
Viễn cảnh được nới rộng nầy nhấn mạnh đến sự cần thiết để bảo
đảm công bằng không những cho con người mà còn cho các hệ sinh thái và những
chủng loại khác. Những thảo luận tiết lộ
một hội tụ thú vị: các nhà ủng hộ nhân quyền trong phòng nhấn mạnh đến tầm quan
trọng của các đường lối sinh thái, ủng hộ công bằng cho môi trường, trong khi
các chuyên viên môi trường nhấn mạnh đến sự cần thiết của các đường lối lấy con
người làm trọng tâm, bảo đảm rằng các cộng đồng địa phương là trung tâm của bất
cứ thảo luận phát triển nào.
Cả 2 viễn cảnh nhấn mạnh rằng phát triển không chỉ chú trọng
đến tăng trưởng kinh tế mà còn cứu xét ảnh hưởng đối với cộng đồng, cuộc sống
của họ và hệ sinh thái mà họ dựa vào.
Cần những khuôn khổ pháp lý và chánh trị mạnh hơn để hỗ trợ
chuyển tiếp công bằng. Mặc dù ASEAN đang
phát triển một khuôn khổ quyền môi trường, nó thiếu sự vững chắc của Thỏa ước
ESCAZU của Mỹ.
Nghị quyết mốc ngoặt của Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc 2022
(UNGA) về quyền môi trường an toàn, sạch và khả chấp là một phát triển quốc tế
đáng kể trong luật nhân quyền, nới rộng thêm những chuyển tiếp hợp lý bằng cách
xây dựng trên những cam kết quốc tế, quốc gia và khu vực, gồm có Nguyên tắc 10
của Tuyên cáo Rio 1992 về việc tiếp xúc với tin tức, tham dự và công lý.
Khuôn khổ Đa dạng sinh học Toàn cầu Kunming-Montreal, cũng
được chấp thuận trong năm 2022 và được đề cập trong bài viết nầy được nhấn mạnh
một lần nữa với sự nối kết với sự công nhân quyền có môi trường lành mạnh của
UNGA. Mặc dù các dự án xanh của sáng
kiến Vành đai và Con đường [của Trung Hoa] cũng được thảo luận, các tham dự
viên lưu ý rằng, mặc dù từ ngữ pháp lý và chánh sách hỗ trợ chúng, việc thực
hiện và trách nhiệm vẫn còn yếu, hạn chế hiệu quả chung của chúng.
Các tham dự viên cẩn thận rằng các dự án năng lượng xanh
không họp lý, trách nhiệm hay ngay cả xanh cố hữu, khi cứu xét những ảnh hưởng
kinh tế xã hội rộng lớn hơn.
Các thí dụ gồm có mỏ nickel ở Indonesia và Maynmar liên kết
với việc chế tạo xe điện và các dự án đập ảnh hưởng đến các hệ sinh thái và các
cộng đồng sông. Một điểm cần nhớ then
chốt là cái được gọi là các dự án năng lượng “xanh” cũng phải là những dự án
năng lượng có trách nhiệm, tối thiểu hóa nguy hại cho con người và hành
tinh. Các tham dự viên công nhận rằng
chuyển tiếp liên quan đến việc đánh đổi, với thay đổi không thể tránh tạo nên
một số người thua.
Mặc dù ở mức bình thường, tát cả nhân quyền thì độc lập và
không thể cắt rời, trong thực tế, căng thẳng thường xuất hiện – nhất là giữa
quyền phát triển và quyền có môi trường lành mạnh. Đó là vai trò của những nhà làm chánh sách để
quản lý những quyền lợi cạnh tranh nầy và bảo đảm rằng những biện pháp được cắt
xén và có hiệu quả được đặt vào chỗ để các chánh sách không tăng cường, nhưng
thay vào đó giải quyết những bất công hiện tại và ảnh hưởng không cân xứng đối
với dân số dễ bị tổn thương.
Cam kết của
Trung Hoa đối với chuyển tiếp xanh và hợp lý
Hội thảo kết luận với một thảo luận về việc làm thế nào để
hiểu tốt hơn và nuôi dưỡng cam kết có hiệu quả hơn với Trung Hoa để thực hiện
chuyển tiếp xanh và hợp lý, chú trọng đến việc xác định và giải quyết những
khoảng trống hiện tại trong kiến thức và chiến lược.
Mậu dịch, đầu tư và cam kết hải ngoại của Trung Hoa và được
uốn nắn bởi một hệ thống bên liên hệ phức tạp, gồm có các cơ quan của chánh
phủ, các công ty và ngân hàng tư nhân và quốc doanh, thường có quyền lợi cạnh
tranh với nhau.
“Mở” trang mạng nầy của các bên liên hệ vô cùng quan trọng để
có thêm sự hiểu biết gần giống nhau của Trung Hoa – một điểm cũng được nêu lên
trước đây trong hội thảo ở Chile – mặc dù sự lờ mờ của việc cai quản ở Trung
Hoa và cấu trúc doanh nghiệp làm cho điều nầy khó khăn. Cần có những dụng cụ để giúp cho các phóng
viên, các nhà làm chánh sách, các nhà hoạt động vượt qua những thách thức phức
tạp nầy.
Những hành động của Trung Hoa cũng nên được hiểu trong mối
liên hệ với các sức mạnh khu vực và toàn cầu.
Trong khi đầu tư hải ngoại của Trung Hoa, nhất là các công ty quốc doanh
thịnh hành, khác với các công ty ở Tây phương, Nhật Bản và những nguồn đầu tư
hải ngoại trực tiếp to lớn khác trong khu vực, nó không đặc thù trong việc dùng
sức mạnh kinh tế để ảnh hưởng láng giềng của nó. Xem “Trung Hoa Toàn cầu” trong bối cảnh liên
hệ - như một tham dự viên gọi như thế - rất quan trọng, vì nó khộng điều hành
trong chân không; thay vào đó, nó tương tác với, và ảnh hưởng bởi, các lực
lượng chánh trị và kinh tế toàn cầu khác.
Trên một mức độ thấp hơn khái niệm, các tham dự viên nhấn
mạnh đến sự cần thiết của sự chia sẻ kiến thức lớn hơn giữa các khu vực. Các quốc gia Mekong có thể học hỏi từ Phi
Châu và Mỹ Latin về cách liên lạc với Trung Hoa: những nghiên cứu trường hợp
của những tác động qua lại nầy được trích như những nguồn hữu ích.
Mặc dù không thiếu tin tức có phẩm chất cao về mậu dịch và
đầu tư hải ngoại của Trung Hoa, tin tức nầy cần được xem thích hợp nhất, làm
cho nó dễ tiêp xúc hơn với diễn giả không phải là người Anh, nhắm đến cử tọa
không học thuật và phổ biến tốt hơn.
Cái nhìn bên trong từ Bangkok sẽ thông báo những thảo luận kế
tiếp ở Kenya vào năm tới, sẽ chú trọng đến vai trò của Trung Hoa trong chuyển
tiếp hợp lý ở lục địa Phi Châu.
.
