(Damming the Mekong
Basin to Environmental Hell)
Brahma Chellaney – Bình Yên Đông lược dịch
Project Syndicate – August 2, 2019-10-01
Đập Tiểu Loan (Xiaowan) trên sông Lancang ở Trung Hoa
[Ảnh:
Internet]
Việc xậy đập trên sông Mekong đe dọa
nghiêm trọng đến kinh tế và hệ sinh thái của khu vực. Cách duy nhất để làm giảm sự đe dọa đó là
chấm dứt tình trạng đơn phương và chuyển qua cộng tác về cơ chế để bảo vệ quyền
lợi của mỗi quốc gia và làm tròn trách nhiệm – đối với người dân, láng giềng và
hành tinh.
BANGKOK – Các dự án xây dựng đập lớn đã trở thành quá khứ
vàng son của một số chánh phủ chuyên quyền, dẫn đầu là Trung Hoa. Nhưng, không phải để tránh tình trạng thiếu
nước như hứa hẹn của những người ủng hộ, các đập lớn đang làm cho các dòng sông
cạn kiệt và làm trầm trọng hơn tình trạng khô hạn. Không có nơi nào rõ ràng hơn lưu vực Sông
Mekong, đang ở mức thấp lịch sử.
Được gọi là “mẹ của nước” ở Lào và Thái Lan, Mekong chảy từ
Cao nguyên Tây Tạng do Trung Hoa kiểm soát đến Biển Đông, qua Myanmar, Lào,
Thái Lan, Cambodia và Việt Nam. Nông dân
trong lưu vực sông, Nồi cơm của Á Châu, sản
xuất đủ gạo để nuôi 300 triệu người mỗi năm.
Lưu vực cũng có nền ngư nghiệp nội địa lớn nhất trên thế giới, chiếm
khoảng 25% số lượng cá nước ngọt đánh được trên toàn cầu.
Thủy lộ thiết yếu nầy hiện đang bị đe dọa, phần lớn từ loạt
đập khổng lồ do Trung Hoa xây gần biên giới Cao nguyên Tây Tạng, trước khi sông
chảy vào Đông Nam Á (ĐNA). 11 đập đang
hoạt động có công suất tổng cộng 21.300 MW – nhiều hơn công suất thủy điện được
thiết trí của tất cả các quốc gia ở hạ lưu gộp lại. Và chúng hủy hoại môi trường , kinh tế và địa
chánh trị của khu vực.
Đầu tiên, bằng cách giảm lượng nước ngọt và phù sa mầu mỡ từ
Hy Mã Lạp Sơn vào Biển Đông, những đập khổng lồ nầy làm cho Đồng bằng sông Cửu
Long ở miền nam Việt Nam tháo lui. Nước
mặn xâm nhập buộc nông dân phải chuyển sang nuôi tôm hay trồng lát. [Lời người dịch: Đập thủy điện có làm giảm
phù sa, nhưng không làm giảm lượng nước ngọt của sông. Chúng trữ nước trong mùa mưa, làm giảm lưu
lượng lũ, và xả nước trong mùa khô, làm tăng lưu lượng kiệt và giúp đẩy lùi sự
xâm nhập của nước mặn.]
Hơn thế, theo một nghiên cứu của Ủy hội Sông Mekong (Mekong
River Commission (MRC)), phát triển thủy điện đến năm 2040 – bao gồm thêm một
số đập khổng lồ đang xây cất hay dự trù – sẽ làm giảm 40-80% số lượng cá (sinh
khối). Di ngư sẽ không còn trong hầu hết
lưu vực đứng hàng thứ nhì sau Amazon về loài cá.
Đập cũng làm gián đoạn chu kỳ lũ hàng năm của sông Mekong,
giúp bón phân cho đất canh tác một cách tự nhiên bằng cách phủ một lớp phù sa
mầu mỡ, bên cạnh việc nuôi cá khổng lồ.
Đầu mùa hè năm nay, công tác bảo trì làm nước xả cuồn cuộn từ đập Cảnh
Hồng của Trung Hoa. Kết quả là lũ ở Thái
Lan và Lào đã phá hủy mùa màng và ảnh hưởng cá, gây thiệt hại cho cuộc sống của
người dân địa phương.
Trung Hoa sau đó đã làm đầy đập Cảnh Hồng bằng nước sông
Mekong. Mực nước sông ở hạ lưu xuống
thấp cùng với tình trạng thiếu nước do lượng mưa mùa thấp hơn trung bình 40%
trong tháng 6 và 7. MRC cho biết, thay
vì chảy tràn trong mùa hè, sông xuống thấp đến mức kỷ lục, làm cho lượng cá
giảm và sản xuất lúa đi xuống. Ở Thái
Lan, lượng nước trong hồ chứa giảm 24%, và hạn hán trầm trọng đến độ chánh phủ
Thái của Tướng Prayuth Chan-ocha phải huy động quân đội để giúp đối phó. [Lời người dịch: Các hồ chứa nước ở Thái Lan
không có liên quan gì đến việc xả nước của đập Cảnh Hồng vì chúng nằm trên phụ
lưu của sông Mekong.]
Mặc dù thế, không có dấu hiệu nào cho thấy Trung Hoa giảm bớt
việc xây đập điên cuồng của họ. Đối với
chánh phủ Trung Hoa, đập khổng lồ là biểu hiện tự hào của sự kiến tạo khác
thường. Vì thế không chỉ có nhiều đập
khổng lồ đang hoạt động hơn tất cả phần còn lại của thế giới gộp lại; Trung Hoa
còn có đập lớn nhất, đập Tam Hiệp (Three Gorges Dam), và dự trù xây một đập lớn
hơn gần biên giới tranh chấp với Ấn Độ ở Hy Mã Lạp Sơn.
Nhưng xậy đập không chỉ vì tự hào quốc gia. Khi hạn hán trở nên thường xuyên và nghiêm
trọng hơn, hệ thống đập của Trung Hoa cho phép nước nầy gia tăng thế lực đối
với các nước ở hạ lưu. Để đối phó với
trận hạn hán quan trọng ở các quốc gia hạ lưu vào năm 2016, Trung Hoa xả “nước
khẩn cấp” từ một trong các đập của họ.
Ngày nay, một lần nữa, họ hứa hẹn sẽ xả nhiều nước hơn – một lời nhắc
nhở khó nghe cho thấy phạm vi mà các quốc gia ở hạ lưu phụ thuộc vào lòng tốt
của Trung Hoa.
Lần tới, Trung Hoa có thể yêu cầu một thứ gì đó để bù lại, và
một quốc gia đang khát nước không thể chối từ.
Một cách vắn tắt, Trung Hoa có thể dùng đập làm vũ khí nước.
Hơn nữa, mặc dù là một nhà xây đập hàng đầu – với một chương
trình chuyển nước xuyên lưu vực đầy tham vọng tính đến nay – Trung Hoa không
phải là quốc gia duy nhất. Nước Lào
không có bờ biển đang tìm cách để xuất cảng thủy điện, đặc biệt sang Thái Lan
và Trung Hoa, trụ cột của nền kinh tế của nước nầy. Để đạt mục đích nầy, Lào vừa hoàn tất – mặc
cho Việt Nam và Cambodia phản đối – đập Xayaburi do Thái Lan tài trợ, hiện đang
thử nghiệm và sẽ bắt bắt đầu hoạt động từ tháng 10.
Mặc dù nhỏ hơn các đập khổng lồ của Trung Hoa, đập Xayaburi
đã có ảnh hưởng. Chỉ việc trữ nước và
thử nghiệm đã ảnh hưởng đến lưu lượng của phụ lưu Mekong ở hạ lưu Thái Lan, làm
cho hạn hán của nước nầy nghiêm trọng hơn.
Ảnh hưởng đủ mạnh để chánh phủ Thái – đồng ý mua 95% điện do đập sản
xuất – đã yêu cầu Lào ngưng việc thử nghiệm cho đến khi hạn hán giảm bớt. [Lời người dịch: Việc trữ nước và thử nghiệm
của đập Xayaburi không có ảnh hưởng đến lưu lượng của phụ lưu Mekong ở hạ lưu
Thái Lan vì đập nầy nằm trên dòng chánh Mekong.]
Nhưng Trung Hoa cũng có một vai trò ở đây. Là một nhà đầu tư lớn nhất ở Lào, Trung Hoa
đang tài trợ và xây dựng trên ½ dự án đập lớn của nước nầy. Tương tự, ở Cambodia, Trung Hoa vừa mới hoàn
tất đập thứ 7 và không phải là đập cuối cùng.
Đập có khuynh hướng làm quốc gia ở thượng lưu thắng cuộc, nơi
người dân được hưởng nước và thủy điện, và thua cuộc ở hạ lưu. Trong khu vực Mekong, người thua cuộc nhiều
hơn người thắng cuộc trong ngắn hạn.
Trong dài hạn, việc hủy hoại môi trường cho thấy không ai thắng. Cách duy nhất để tránh cái tương lai đen tối
như thế là chấm dứt việc xậy đập đơn phương bướng bỉnh và chấp nhập hợp tác về
cơ cấu cho toàn lưu vực Mekong, chú trọng đến việc bảo vệ quyền lợi của mỗi
quốc gia và làm tròn trách nhiệm – đối với người dân, láng giềng và hành tinh.
Sơ lược về tác giả
Brahma Chellaney, giáo sư về Nghiên cứu Chiến
lược của Trung tâm Nghiên cứu Chánh sách có trụ sở ở New Delhi và học giả của
Viện Robert Bosh ở Berlin, tác giả của 9 quyển sách, gồm có Asian Juggernaut, Water: Asia’s New Battleground, và Water, Peace, and War: Confronting
the Global Water Crisis
No comments:
Post a Comment