DỰ ÁN KINH ĐÀO ĐƯỢC TRUNG HOA TÀI TRỢ GÂY CĂNG THẲNG CHO NHỮNG RÀNG BUỘC CAMBODIA-VIỆT NAM

(China-Funded Canal Project Strains Cambodia-Vietnam Ties)

Huynh Tam Sang- Bình Yên Đông lược dịch

The Diplomat – May 17, 2024

 

Một thuyền đánh cá đi qua những nhà nổi ở Đồng bằng sông Cửu Long ở miền nam Việt Nam. [Ảnh: Luca Roggero]

 

Phnom Penh tuyên bố rằng kinh đào Funan Techo sẽ cho Cambodia quyền tự trị kinh tế lớn hơn, nhưng Hà Nội lo ngại về những hệ quả môi trường và an ninh của dự án.

Mặc dù không công nhận chánh thức, kinh Funan Techo, một dự án hạ tầng cơ sở chiến lược được thiết kế để nối sông Mekong với bờ biển Cambodia, đang gây căng thẳng giữa chánh quyền và giới học thuật của Việt Nam và Cambodia trước khi được khởi công dự trù vào cuối năm nay.  Báo chí và hệ thống truyền thông xã hội của Việt Nam đã bị thu hút bởi dự án hay cãi nhau nầy.  Một số quan sát viên Việt Nam đã kêu gọi ngưng dự án mà họ cho là rủi ro và mờ ám.

Nhiều lo ngại cũng kéo dài trong nhiều học giả và công dân mạng Việt Nam về những ảnh hưởng môi trường tiềm tàng của kinh, và nghiêm trọng hơn, khả năng sử dụng quân sự của Trung Hoa.  Tổ hợp Vành đai và Con đường của Trung Hoa, một doanh nghiệp quốc doanh quan trọng của Trung Hoa, sẽ giám sát dự án lớn lao nầy dưới dạng xây-điều hành-chyển giao (BOT), tăng cường những suy đoán về mối liên hệ tối tăm giữa Phnom Penh và Beijing (Bắc Kinh).

Chánh phủ Việt Nam đã liên tục yêu cầu thêm tin tức từ phía Cambodia và tham vấn giữa các bên liên hệ Mekong, kể cả Ủy hội Sông Mekong (MRC), để giảm nhẹ những ảnh hưởng sinh thái tiềm tàng của dự án kinh đào đối với lưu vực sông Mekong.  Trong một phiên họp với Phó Thủ tướng Cambodia Neth Savoeun hồi tuần trước, Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính đã nói rõ sự mong muốn để cộng tác chặt chẽ với Cambodia và các quốc gia Mekong khác để đưa sông Mekong đến những quyền lợi hài hòa và thịnh vượng lâu dài.

Việt Nam đã “yêu cầu Cambodia cộng tác” về dự án, Đoàn Khắc Việt, phụ tá phát ngôn viên của Bộ Ngoại giao, cho biết trong một cuộc họp báo trong tháng trước.  Lê Thị Thu Hằng, một phát ngôn viên Ngoại giao khác, sau đó đã dịu giọng hơn, lưu ý rằng Việt Nam “rất quan tâm” đến dự án và “tôn trọng quyền lợi tối hậu của Cambodia” phù hợp với Thỏa ước Mekong 1995.  Hằng cũng nhắc lại sự ủng hộ của Việt Nam đối với những thành tích của Cambodia và ca ngợi “tình láng giềng, tình hữu nghị truyền thống, và việc hợp tác toàn diện cao quý” là đặc tính của mối liên hệ song phương, đoán chừng để làm dịu đi sự giận dữ có thể có của Phnom Penh đối với những bày tỏ lo ngại kéo dài của Hà Nội.

Nhưng Phnom Penh đã không nao núng trong ý định của mình để tiến hành kinh đào dài 180 km.  Theo Phó Thủ tướng Cambodia Sun Chanthol, dự án sẽ tạo nên những vùng kinh tế và mang lợi ích cho quốc gia trong các lãnh vực mậu dịch, du lịch, quy hoạch đô thị, và xây cất, với rất ít ảnh hưởng tiêu cực.  Ông nói thêm rằng “kinh sẽ không được dùng cho bất cứ quân đội ngoại quốc nào, vì nó đi ngược lại Hiến pháp Cambodia.”  Báo chí Cambodia thông tin ý định đào kinh của chánh phủ bằng cách nhấn mạnh đến “cam kết khong lay chuyển” của chánh quyền Cambodia đối với dự án “mặc dù có những chống đối từ Việt Nam và một vài phía bên ngoài.”

Cambodia có nền tảng tốt để duy trì việc giải quyết dự án chiến lược của mình.  Với kinh Funan Techo, quốc gia hy vọng sẽ giảm chi phí vận chuyển thay vì lệ thuộc vào con đường hiện nay qua các cảng của Việt Nam, giảm nhẹ chi phí chở các thùng hàng từ Phnom Penh đến biển, nâng cao việc phát triển nông nghiệp và canh tác ở dưới nước, và tạo công ăn việc làm cho 10.000 công nhân Cambodia.  Vì kích thước nhỏ, tài nguyên hạn chế, và vị trí dễ tổn thương của mình, Cambodia phải tìm cách để gia tăng không gian xoay sở trong khi tìm hậu thuẫn ngoại giao và trợ giúp tài chánh từ những cường quốc khu vực, nhất là Trung Hoa.

Trọng tâm của tham vọng và thái độ cương quyết của Cambodia là tầm nhìn của Thủ tướng Hun Manet trong việc gia tăng sức mạnh của quốc gia giữa sự kình địch và những bấp bênh chiến lược mạnh hơn của siêu cường.  Năm ngoái, trong chuyến công du đầu tiên trong chức vụ thủ tướng, Hun Manet thăm viếng Trung Hoa, nơi ông và Chủ tịch Xi Jinping (Tập Cận Bình) thề tăng cường cam kết để “đào sâu đối tác chiến lược toàn diện Trung Hoa-Cambodia để hợp tác và thực hiện phát triển chung phẩm chất cao và khả chấp.”  Những ràng buộc cá nhân và nhà nước-nhà nước chặt chẽ đã tiến hóa thành “tình hữu nghị cứng rắn” “không thể bẻ gãy” được ca ngợi của 2 quốc gia.  Điều nầy đặc biệt đúng vì cựu Thủ tướng Hun Sen, cha của Hun Manet, được biết rộng rãi vì sự ủng hộ chắc chắn mối liên hệ Cambodia-Trung Hoa của ông.

Nhưng, với xa ngoại giao của Hun Manet đã vượt ra ngoài Trung Hoa.  Trong tháng 12 năm rồi, Hun Manet và đối tác Nhật Bản Kishida Fumio đồng ý đào sâu những ràng buộc an ninh và ký 7 biên bản ghi nhớ về đầu tư, mậu dịch và những lãnh vực khác.  Trong chuyến đi Âu Châu của Manet trong tháng 1, Cambodia và Pháp nâng cấp mối liên hệ song phương đến đối tác chiến lược, và các lãnh đạo của 2 phía nhấn mạnh đến sự cần thiết để tăng cường cam kết về đầu tư và mậu dịch song phương.  Nhưng những nỗ lực gần đây của Cambodia để cải thiện những ràng buộc với Hoa Kỳ là một thành tựu đáng kể.  Mặc dù có những lo ngại lâu đời về thành tích về nhân quyền và tham nhũng kém, Washington đã rộng mở hơn để nới rộng dầu tư vào quốc gia với hy vọng khuyến khích sự cộng tác có hiệu quả về bảo tồn, giáo dục, y tế, và những lãnh vực văn hóa-xã hội khác.

Thành công của Hun Manet về mặt nầy ngược lại rõ rệt với nội các của cha ông.  Hun Sen, người đã giao quyền cho Hun Manet trong tháng 8 năm ngoái, có vấn đề trong việc đến gần hơn với Hoa Kỳ, vì nhận thức cố thủ của Mỹ về kiểu toàn trị của Hun Sen và những lo ngại của Hoa Kỳ về sự tụt lùi dân chủ, đàn áp chánh trị, kiểm duyệt truyền thông, và những lo ngại về sự hiện điện của quân đội Trung Hoa ở Căn cứ Hải quân Ream của Cambodia.  Mặc dù mậu dịch song phương giữa 2 quốc gia gia tăng đều đặn, và Hoa Kỳ là một thị trường xuất cảng đáng kể của Cambodia, những ràng buộc ngoại giao vẫn đứng im vì sự bất tin cậy hỗ tương sâu đậm giữa Hun Sen và chánh phủ Hoa Kỳ.

Những sáng kiến ngoại giao gần đây của Cambodia, nhất là việc tiến gần chậm chạp với các đối tác Tây phương, là những chỉ dấu của những nỗ lực của nội các đương nhiệm để nâng cao sức mạnh của quốc gia.  Mặc dù Trung Hoa vẫn là một đối tác vô cùng quan trọng của Cambodia và có thể mất nhiều năm để nâng cao hình ảnh của Cambodia trong mắt của các cường quốc Tây phương, Cambodia dưới quyền của Hun Manet đã tìm cách để đa dạng hóa tình hữu nghị ra ngoài những ràng buộc kinh tế tập trung vào Trung Hoa và giảm sự quá lệ thuộc của vương quốc vào bất cứ một quốc gia nào.  Đối với một quốc gia nhỏ như Cambodia, một chiến lược tốt nằm trong những nỗ lực xác thực để duy trì tự trị chiến lược qua việc tham gia trong mọi chiều hướng với các cường quốc lớn và trung bình.  Việc điều chỉnh cử chỉ chánh sách ngoại giao của chánh phủ Hun Manet mô tả sinh động lòng mong muốn của Cambodia để bảo đảm không gian chiến lược có lợi cho việc phát triển.

Đối với kinh đào Funan Techo, chánh phủ Cambodia vẫn quyết tâm trong việc tiến hành dự án đã được dự trù mà không có trì hoãn hay thương thảo với Việt Nam.  Dự án kinh đào tạo một cơ hội cho lãnh đạo trẻ của Cambodia để tự thiết lập mình như một người vận động trước sau như một cho quyền lợi của quốc gia và để nâng cao thẩm quyền của ông.  Trong buổi lễ nhậm chức trong tháng 8 năm 2023, Hun Manet hứa đẩy mạnh phát triển và nâng cao cuộc sống của người Cambodia.  Dự án kinh đào được mong đợi sẽ giúp cho Cambodia tự tin, thúc đẩy nền kinh tế và tiến bộ xã hội, và giúp cho quốc gia đạt được những mục tiêu để trở thành một quốc gia có thu nhập trên trung bình vào năm 2030 và một quốc gia có thu nhập cao vào năm 2050.

Trên 17,4 triệu người Việt Nam ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), vựa lúa chánh của Việt Nam, và vì thế Việt Nam có đủ lý do để lo ngại về những ảnh hưởng có thể có của kinh đáo.  Sự thành công của việc điều hành kinh tùy thuộc vào khả năng của các bên liên hệ để liên lạc xây dựng và dùng những tính toán hợp lý và những biện pháp được trình bày chính xác trong việc quy hoạch của họ.  Tuy nhiên, những yêu cầu kéo dài của Việt Nam không làm cho Cambodia cứu xét kỷ lưỡng về kinh đào Funan Techo.  Vì thế, cả các giới chức và chuyên viên sinh thái của Việt Nam nên chuẩn bị với những chiến lược và giải pháp thực tiễn do chuyên viên cầm đầu để đối phó tốt hơn với những ảnh hưởng sinh thái và môi trường mà dự án có thể mang lại.  Với sự bế tắc rõ ràng giữa 2 quốc gia Đông Nam Á đối với vấn đề kinh đào, châm ngôn “Trời giúp những ai tự giúp mình” chắn chắn áp dụng cho trường hợp nầy. [Lời người dịch: Việt Nam nên bắt đầu ngay một chương trình thu thập dữ kiện về sinh thái, môi trường, và thủy học của sông Mekong trong lãnh thổ Việt Nam và kéo dài một thời gian sau khi kinh đào được vận hành để có đủ bằng chứng, nếu có, để chứng minh ảnh hưởng của kinh đào đối với ĐBSCL.]

Từng được xem là đồng minh trong cuộc chiến chống lại Hoa Kỳ, Cambodia và Việt Nam đã đóng khuôn sự ràng buộc của họ với khẩu hiệu “láng giềng tốt, tình hữu nghị truyền thống, hợp tác toàn điện, và ổn định dâu dài.”  Nhưng Cambodia và Việt Nam nay đang đấu đá với nhau với những thực tế ác nghiệt của chính trị thực dụng, đã đặt mối liên hệ truyền thống nầy trong sự căng thẳng và đặt mình về phía đối nghịch trong vấn đề kinh đào.  Với Cambodia được Trung Hoa hậu thuẫn, và không muốn thụt lùi, có lẽ 2 quốc gia không thể tìm được ý kiến chung về một dự án được rót vào với tầm quan trọng quốc gia.