Sunday, July 30, 2023

TRONG LƯU VỰC MEKONG, MỘT ĐẬP ‘KHÔNG CẦN THIẾT’ TẠO RA MỘT ĐE DỌA QUÁ KÍCH THƯỚC

(In the Mekong Basin, an ‘Unnecessary’ Dam Poses an Outsized Threat)

Gerald Flynn – Bình Yên Đông lược dịch

Mongabay – September 14, 2022

 

Sông Sekong ở Cambodia, 2022. [Ảnh: Nehru Pry]

·                     Một đập đang được xây ở Lào gần biên giới với Cambodia gây nguy hiểm cho các cộng đồng ở hạ lưu và toàn thể hệ sinh thái Mekong, các chuyên viên và thành viên của cộng đồng bị ảnh hưởng nói.

·                     Đập Sekong A sẽ cắt đứt sông Sekong vào cuối năm nay, giới hạn dòng nước của nó, ngăn chận phù sa quan trọng đi đến Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam, và cắt đứt đường di chuyển của nhiều loại cá.

·                     Các chuyên viên nói năng lượng sẽ được sản xuất bởi đập – 86 MW – không biện minh cho những ảnh hưởng tiêu cực, gọi nó là “một đập hoàn toàn không cần thiết.”

·                     Câu chuyện nầy được hỗ trợ bởi Pulitzer Centers’s Rainforest Investigations Network, nơi Gerald Flynn là một học giả.

SIEM PANG, Cambodia – “Tôi nhớ thấy 1 con trâu, đầu của nó được cột vào một cái thùng nổi, trôi xuống sông,” Pheng Sisuwath nói, chỉ ra sông Sekong từ cái nhà sàn ở tỉnh Stung Treng ở đông bắc Cambodia.

Đó là 4 năm trước, khi 1 trong những đập phụ của dự án thủy điện Xe Pian-Xe Namnoy vỡ vào ngày 23 tháng 7 năm 2018, giết chết ít nhất 49 người và dời cư trên 7.000 người từ 19 làng trong tỉnh Attapeu ở Lào.  Bức tường nước được xả ra bởi đập phụ bị vỡ tràn qua biên giới Cambodia, phá hủy nhà cửa, đồng ruộng và cuộc sống của 15.000 người khác.

Ngày nay, trong làng nầy ở hạ lưu của biên giới Laos-Cambodia dưới 40 km (25 miles), tin tức của “một đập giết người” mới gần hoàn tất ngay cạnh Cambodia đang gây lo sợ cho tai họa mới.

Không đầy 2 km (1,2 miles) về phía bắc của biên giới Cambodia trong huyện Sanamxay, tỉnh Attapeu, cùng huyện nơi vụ vỡ đập Xe Pian-Xe Namnoy xảy ra, công ty quốc doanh Sông Đà 6 của Việt Nam bắt đầu xây cất đập thủy điện Sekong A có công suất 86 MW (cũng được gọi là Xekong A hay Hạ Sekong A) khoảng tháng 12 năm 2020.

 


Photo: Gerald Flynn

Các chuyên viên đã cảnh báo rằng đập sẽ cắt đứt sông Sekong vào cuối năm nay, hạn chế khi nào và bao nhiêu nước sẽ chảy từ phụ lưu dài 480 km (300 miles) đến sông Mekong, trong khi ngăn chận phù sa quan trọng đi đến Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam (ĐBSCL) và cắt đứt các đường di chuyển của nhiều loại cá.

Sisuwath, người cầm đầu ủy ban ngư nghiệp của làng Kang Speu, huyện Siem Pang, nói 25.000 cư dân được ước tính của huyện đã hòa hợp với ảnh hưởng sâu sắc của các đập ở thượng lưu.  “Từ thập niên 90s, Lào đã xả nước từ các đập của họ và chúng tôi bị ngập mỗi năm từ đó, chúng tôi mất rất nhiều nước,” ông nói, lưu ý rằng ngập lụt ngừng sau khi Xe Pian-Xe Namnoy vỡ.  “Nếu không có đập, nước sông chảy tự nhiên, nhưng khi họ ngăn đập trong sông, họ xả nước khi trời mưa lớn và chúng tội bị ngập ngoài mức tự nhiên.”

Một hệ thống cảnh báo sớm được thiết lập sau tai họa 2018, cùng với khoảng cách giữa làng của Sisuwath ở Cambodia và các đập hiện hữu của Lào, tính cho đến nay đã cho cư dân Kang Speu thời gian để chạy thoát, Sisuwath nói.  Nhưng các chuyên viên cảnh báo rằng ngăn đập trên Sekong rất gần với biên giới Cambodia gây nguy hiểm cho các cộng đồng ở hạ lưu và toàn thể hệ sinh thái Mekong.

IUCN, cơ quan bảo tồn đời sống hoang dã toàn cầu, khẩn cầu Việt Nam trong tháng 9 năm 2021 để chấm dứt công việc của Sông Đà 6 ở đập Sekong A ở Lào vì lo sợ cho “thiệt hại xã hội và kinh tế nghiêm trọng cho các quốc gia ở hạ lưu,” cũng như gây thiệt hại cho thanh danh của Việt Nam như một lãnh đạo khu vực trong việc phát triển khả chấp sông Mekong.

Rồi IUCN chi tiết các hậu quả được tiên đoán trong tháng 5 năm 2022, lưu ý rằng đập Hạ Sesan 2 đầy tranh cãi của Cambodia đã ngăn chận có hiệu quả 2 trong các sông 3S – Sesan và Srepok – làm cho Sekong là phụ lưu cuối cùng chảy tự do vào Mekong.

Thiệt hại của Sekong A được tiên đoán là tàn phá thủy sản của Mekong, cùng với sự sụt giảm đáng kể trong lượng phù sa đi liền theo sau có thể thay đổi lớn lao ĐBSCL đã bị đe dọa, IUCN cảnh báo, thêm rằng nhiều cách thay thế có ít nguy hại hơn,’’

“Ngưng xây cất đập Sekong A sẽ tuyệt đối không có ảnh hưởng đến an ninh năng lượng trong khu vức nhưng sẽ hình thành một phần của quy hoạch năng lượng và chiến lược đầu tư để bảo tồn về mặt kinh tế của ĐBSCL quan trọng,” IUCN viết hồi tháng 5.

Tuy nhiên, ảnh vệ tinh cho thấy rằng việc xây cất đã tiếp tục ở cùng tốc độ đáng báo động trong khi các chánh phủ của các quốc gia liên hệ và bị ảnh hưởng vẫn câm miệng về dự án và ảnh hưởng của nó.

 

Ảnh vệ tinh cho thấy đập Sekong A được xây ở Lào kể từ tháng 12 năm 2020.

 [Ảnh: Planet Labs]

XIN BẤM "READ MORE" ĐỂ ĐỌC TIẾP

‘Người Cambodia sẽ cảm nhận nó đến tận Mekong’

Đối với Sisuwath, đây là điều lo ngại sâu xa.  Ông nói sự hiểu biết của ông về dự án thủy điện Sekong A rất hạn chế, nhưng rằng giới chức địa phương nói với ông về dự án hồi tháng 6, cảnh báo ông rằng đập có lẽ có ảnh hưởng tàn phá đối với cuộc sống của cộng đồng của ông.

“Trong mùa đóng đánh cá [1 tháng 6 đến 30 tháng 9], cá di chuyển từ hồ Tonle Sap, đi lên sông Mekong và rồi qua sông Sekong để đến Lào, rồi chúng trở lại với cách tương tự trong mùa mở,” Susuwath nói, thêm rằng cá thường di chuyển lên sông Sesan và Srepok, nhưng nay không thể đi lại trong các sông nầy vì các đập thủy điện.

Những biến chuyển bất thường trong mực nước sông Sekong, mà Sisuwath quy cho thay đổi khí hậu và các đập thủy điện, khiến cho số cá đánh được ở Kang Speu giảm từ khoảng 5 kg (11 pounds) mỗi ngày trong năm 2018 xuống dưới ½ kg (1,1 lbs) trong năm 2022.

Siêu di ngư như cá hô (Catlocarpio siamensis) là một cảnh phổ biến trong thời trẻ của Sisuwath, nhưng những con cá có nguy cơ tuyệt chủng cao nầy đã “hoàn toàn biến mất” trong sông Sekong và không được thấy bởi cư dân Kang Speu từ năm 2020.

“Chúng biến mất có lẽ vì chúng là cá lớn, chúng cần không gian để di chuyển và đẻ trứng trong nước khi chúng di chuyển xuống hồ Tonle Sap, nơi chúng lớn lên khá lớn và rồi chúng thường di chuyển ngược lên thượng lưu đến Lào,” Sisuwath nói.  “Tôi chắc rằng sẽ có nhiều loại cá sẽ phải chật vật để di chuyển khi Sekong bị ngăn đập, điều nầy sẽ có ảnh hưởng lớn cho nhiều cộng đồng, không chỉ cộng đồng của chúng tôi.”

Khi việc phát triển thủy điện ở Lào gia tăng theo năm tháng, với 78 đập hoạt động vào cuối năm 2021 và thêm 246 đập khác đang ở trong các giai đoạn quy hoạch khác nhau, cư dân Kang Speu đã thấy số cá đánh được của họ sụt giảm và đã do dự chuyển sang nông nghiệp để chống dỡ cho thu nhập yếu kém từ nước.

“Tôi lo ngại,” Sisuwath nói về đập Sekong A ở Lào.  “Nó là một áp lực khác đối với cộng đồng của chúng tôi.  Chúng tôi lo sợ thực phẩm, chúng tôi lo sợ một vụ vỡ đập khác như 2018, và ngay cả nó hoạt động an toàn thì nó sẽ ảnh hưởng đến hoa màu của chúng tôi bằng cách thay đổi dòng nước.”

Bốn năm trước, Sisuwath nói, có thể có khoảng 90 gia đình đánh cá ở Kang Speu.  Nhưng con số nầy đã tụt xuống 20, với nhiều ngư dân đi làm trong các đồn điền cao su và chuối để thoát nợ họ tích lũy khi số cá đánh được sụt giảm.

“Chúng tôi không bỏ đi, chúng tôi sẽ bị ảnh hưởng, nhưng chúng tôi có thể đi đâu?” Sisuwath nói.  “Khi họ ngăn đập Sekong, người Cambodia sẽ cảm nhận xuống tận đến Mekong, họ sẽ cảm nhận nó trên hồ Tonle Sap và vì thế chúng tôi có thể đánh cá ở đâu?”

Đồi với Sisuwath và gia đình ông, có những chọn lựa hạn chế, nhưng ông nói ông dự định dời nhà ông càng xa nước càng tốt vì ông có thể dự đoán thay đổi thủy học không thể đoán trước mà đập mang lại cho cộng đồng ven sông.

“Nó có lẽ sẽ ngập lụt thường xuyên hơn và nghiêm trọng hơn khi họ hoàn tất.  Tôi lo ngại cộng đồng của tôi sẽ mất nhà, hoa màu và gia súc,” ông nói.  “Giống như chúng tôi đã mất khi Xe Pian-Xe Namnoy vỡ.”


Pheng Susuwath, cầm đầu cộng đồng đánh cá làng Kang Speu, lo sợ đập mới sẽ tàn phá cuộc sống của cộng đồng ông. [Ảnh: Nehru Pry]

 

Các đập thúc đẩy bất an ning lương thực ở hạ lưu

Xa về phía hạ lưu, trong huyện Siem Pang tỉnh Stung Treng, cư dân của làng Rokay chia sẻ những lo sợ tương tự, ngay cả cá đã ngưng là nguồn sống của cộng đồng trong sự tỉnh giấc của việc xây đập điên cuồng trong khu vực.

Khoev Vann, 76 tuổi, chạy qua Lào trong năm 1979 khi chế độ diệt chủng Khmer Đỏ bị lật đổ bởi lực lượng Việt Nam.  Nó xuyên biên giới, khoảng 40 km từ nhà ông ở Rokay, mà Vann đã sống hầu hết trong suốt việc chiếm đóng Cambodia của Việt Nam, chỉ trở lại “khi cộng sản đã biến mất.”

Cả Vann hay bất cứ ai trong gia đình ông nói họ biết về việc phát triển thủy điện mới xa hơn trên sông Sekong, nhưng mặc dù ngạc nhiên, Vann phản chiếu lo ngại của Sisuwath nêu lên về ngập lụt và thủy sản.

“Chúng tôi có lụt trước đây vì các đập và mưa lớn, ở đây, trên tường,” ông nói, chỉ vào một dấu nước làm ố bên trong nhà ông, cao khoảng 1 m (3 feet) trên mặt đất.  Điều nầy, ông nói thêm, nhắc nhở trận lụt chết người năm 2014.

Sau khi trở lại Cambodia, Vann sống phần lớn ở ngoài sông, định cư trong huyện Siem Pang và đánh cá.  Trong nhiều năm, điều nầy trở nên ít có thể tồn tại, và những ngày nầy, Vann nói, ông chỉ đánh cá để ăn và không còn ngư dân chuyên nghiệp ở làng Rokay.

Khi được hỏi về số cá đánh được, cả nhà của Vann bùng nổ trong la hét, chửi rũa và giận dữ và cuối cùng lắng xuống trong tiếng cười.

“Chúng tôi không thể đánh đủ để làm prahok,” ông than phiền, nói đến loại mắm ngon của Cambodia thường chỉ đòi hỏi cá nhỏ.  “Thường thường, váo khoảng tháng 6, chúng tôi thấy cá đi lên từ Mekong qua Sekong, nhưng năm nay, tôi đi mỗi ngày và không được gì hết.”

“Đến nay đã 5 ngày tôi không bị quấy rầy,” ông nói đến hợp xướng chế nhạo từ 3 đứa con của ông.  “Không có cá trong nước vào những ngày nầy, chúng tôi dựa vào sông, nhưng nay chúng tôi phải đi chợ để có thức ăn.”

 

Khoev Vann ở làng Rokay đã chứng kiến ngập lụt chết người liên quan đến các đập. 

[Ảnh: Nehru Pry]

 

Sông Sekong là một đường di chuyển then chốt cho hàng chục loại cá bản xứ của khu vực Mekong, theo Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson ở Hoa Kỳ.

“Các nghiên cứu cho thấy rằng có nhiều cá hơn đang chọn di chuyển lên sông Sekong hiện nay vì sông Sesan và Srepok bị ngăn chận bởi đập Hạ Sesan 2 nằm ở vị trí tồi,” Eyler nói, nói đến các cập nhật của nghiên cứu hiện tại từ chương trình Wonders of the Mekong (Kỳ quan của Mekong) do Hoa Kỳ tài trợ.  “Ngay cả với đường cá đi, đập nầy sẽ hủy hoại dân số cá Mekong đưa đến sự sụt giảm nhanh hơn trong số cá đánh được từ năm nầy sang năm khác so với cái chúng ta đang thấy hiện nay.”

Theo Eyler, các dự án thủy điện dọc theo Mekong và các phụ lưu của nó tình cho đến nay đã không có hiệu quả để làm dễ dàng đầy đủ khối lượng cá đi qua đập trong các sông nhiệt đới như Mekong, nhưng ông mô tả đường cá đi được dự trù của Sekong A – cái đầu tiên thuộc loại đó trên 1 phụ lưu của Mekong ở Lào – như “không thích hợp ghê gớm,” kết hợp thêm ảnh hưởng của đập đối với hạ lưu Mekong.

Kong Heng, giám đốc Viện Phát triển và Nghiên cứu Thủy sản Nội địa thuộc Cơ quan Thủy sản Cambodia, nói sông Sekong là nơi cư trú của ít nhất 1.000 loại cá được ghi nhận, 160 trong số đó là loại di chuyển đường dài mà sông là nơi cư trú quan trọng.  Nhưng 26 loại được xác nhận trong nước của nó vẫn là một bí mật.

“Chúng tôi vẫn chưa thể vẽ bản đồ những nơi cư trú trong mùa khô của những loại cá nầy,” Kong nói.  “Một số loại di chuyển xuống từ thượng lưu sông Mekong để vào hồ Tonle Sap, nhưng thay đổi cách sử dụng đất trên khắp Cambodia và sự xuất hiện của kỹ nghệ nông nghiệp ở gần biên giới Lào đã đưa đến sự gia tăng đáng kể trong dòng phù sa vào những nơi cư trú nầy, cùng với các hóa chất nông nghiệp – thước trừ sâu rầy và phân bón được đổ vào sông.

Vấn đề gây ra bởi phát triển nông nghiệp gia tăng đến mức kỹ nghệ không chỉ ở Cambodia, nơi chu kỳ của nợ nần, nghèo khó và năng suất nông nghiệp thấp đã khiến cho nông dân càng ngày càng dựa vào những chất bổ sung hóa học mà cuối cùng tìm đường vào sông.

“Rất khó để ngưng các đập, dựa trên nghiên cứu của tôi,” Kong nói, chỉ đến việc phát triển thủy điện kéo dài vì dân số hạ lưu vực Mekong và nhu cầu năng lượng tiếp tục gia tăng.

Trong khi đó, bên kia biên giới, ảnh hưởng của đập Sekong A đối với các cộng đồng Lào đã bị hạ thấp bởi các giới chức của tỉnh Attapeu, với dịch vụ Lào của Đài Á Châu Tự do báo cáo trong năm 2020 rằng 5 làng sẽ bị ảnh hưởng bởi đập Sekong A và rồi trong năm 2021 báo cáo rằng 160 gia đình sẽ mất đất canh tác của họ vì 3.342 hectares (8.258 acres) đất sẽ bị ngập bởi dự án.

Trong lịch sử, chánh phủ Lào mô tả các dự án thủy điện như phát triển tích cực cho quốc gia  đã suy yếu bởi các vấn đề xã hội, kinh tế và môi trường liên quan đến chúng – hầu hết được mang bởi các cộng đồng nông thôn ở ngoài lề.

 

Sông Sekong im lặng khi một vài người trong huyện Siem Pang cảm thấy họ không còn dựa  vào nó được nữa. [Ảnh: Gerald Flynn]

 

Với sông cuối cùng của các sông 3S được dự trù đóng kín trong việc theo đuổi thủy điện vào cuối năm, Eyler gọi đập Sekong A là “một đập giết người.”

“Đập Sekong A là một dự án tuyệt đối không cần thiết nơi ảnh hưởng tiêu cực vượt quá bất cứ lợi ích của việc sản xuất điện nhiều lần,” ông nói.  “Nó là 1 đập tí hon sản xuất một số điện không đáng kể.”

Ông trích dẫn nhiều thay thế có thể được thu hoạch mà không gây thiệt hại cho hệ sinh thái duy trì đời sống.

Đập 86 MW, Eyler nói, có thể dễ dàng thay thế bởi điện mặt trời nổi được xây trên bất cứ hồ chứa thủy điện hiện hữu – một hành động đã được thực hiện ở Việt Nam bởi Ngân hàng Phát triển Á Châu và, khi hoàn tất trong năm 2019, đã nâng cao đáng kể khả năng của các đập thủy điện và cải thiện tính khả chấp của chúng.

Việt Nam được báo cáo đang nhắm để thiết lập khoảng 9.900 MW điện mặt trời nổi vào năm 2030, trong khi Indonesia dự trù một trang trại điện mặt trời nổi để bán điện cho Singapore qua các đường dây điện ngầm ở dưới biển.  Nhưng mặc dù có những khuynh hướng nầy, hầu hết khu vực vẫn nhắm vào thủy điện trong khi bỏ qua cái giá của nó.

Eyler thêm rằng, trong một khúc quanh ác nghiệt, đập Sekong A có lẽ sẽ bán điện sản xuất được trở lại Cambodia, trong khi tàn phá thủy sản của nước nầy.

“Cambodia nên chọn lựa và quyết định từ dự án nào họ mua điện từ Lào,” ông nói.  “Nếu không, việc mua điền của Cambodia từ bất cứ dự án nào mà Lào xây sẽ thúc đẩy khủng hoảng an ninh lương thực ở Cambodia.”

 

Một tàu bơm cát lẻ loi là tất cả những gì còn lại trong sông Sekong khi việc phát triển thủy điện gia tăng trên khắp nước Lào. [Ảnh: Nehru Pry]

 

Một thất bại khác của hợp tác khu vực Mekong

Chính xác là những loại khủng hoảng xuyên biên giới này mà Ủy hội Sông Mekong (MRC) được thiết lập để tránh.  Nhưng MRC thiếu quyền phủ quyết qua Thỏa ước sông Mekong 1995 và đã biểu hiện bất lực để ngưng sự tiến triển không ngừng nghỉ của thủy điện trên Mekong và các phụ lưu của nó.

MRC từ chối trả lời những câu hỏi của Mongaba, hay đại diện của Ủy ban Mekong Quốc gia Cambodia và Việt Nam trả lời chi tiết các câu hỏi về việc phát triển đập Sekong A.

Khi được hỏi về đập, Keomany Luanglith, giám đốc cai quản và hợp tác ở Văn phòng Ủy ban Mekong Quốc gia Lào, chỉ nói rằng văn phòng của ông “không phải là cơ quan để trả lới các câu hỏi của ông,” và chuyển các câu hỏi cho Bộ Năng lượng và Hầm mỏ Lào.  Bộ không thể liên lạc để xin ý kiến.

Keomany từ chối trả lời thêm các câu hỏi về vai trò của ủy ban hay liệu Lào đã vi phạm Thỏa ước Sông Mekong vì đã không thông báo cho MRC và các chánh phủ ở hạ lưu.

Mao Hak, giám đốc Nha Thay đổi Khí hậu ở Ùy hội Phát triển Khả chấp Quốc gia Cambodia, cũng từ chối thảo luận về đập Sekong A.

Ian Baird, một giảng sư địa lý ở Đại học Wisconsin, nói rằng trong khi việc tham vấn các quốc gia ký kết thỏa ước 1995 không cần thiết khi xây đập trên các phụ lưu của Mekong, Lào phải thông báo với MRC, nhưng họ không làm.

Sự tham gia của Việt Nam trong việc xây cất Sekong A là những thứ mà Baird mô tả là một hành động địa chánh trị để chống lại ảnh hưởng tài chánh và sau đó là chánh trị đang nổi lên của Trung Hoa ở Lào, từ lâu là một đồng minh chiến lược then chốt của Việt Nam.

Vì thế, vai trò của Sông Đà 6 trong Sekong A có thể đạt được tín dụng chánh trị ở Lào, Baird đề nghị, giải thích một phần sự ủng hộ của Việt Nam cho 1 dự án mà ảnh hưởng có thể được cảm nhận xa về phía nam đến tận Việt Nam.

Việc thiếu minh bạch nầy – và sau đó là trách nhiệm – là đặc tính của việc phát triển thủy điện ở khắp Lào, Cambodia và Việt Nam, Baird nói, thêm rằng có những người ở bên trong chánh phủ của mỗi quốc gia hiểu vấn đề gây ra bởi việc ngăn đập Mekong và cố gắng để tránh nó, trong khi các thành phần khác thúc đẩy thêm đập vì thủ đoạn chánh trị hay quyền lợi cá nhân, để cho MRC không có chọn lựa ngoài việc ngồi xuống và nhìn.

“May mắn thay, đây là điều tốt nhất mà chúng ta có được khi nói đến điều nầy,” Baird nói liên quan đến các dự án thủy điện khu vực và trách nhiệm của các nhà phát triển và chánh phủ.  “Nó luôn luôn mờ ảo, chưa bao giờ có bất cứ thứ gì thật sự được công nhận chánh thức – đó là vấn đề.”


 

No comments:

Post a Comment