(‘Our River Was Like a God’: How Dams and China’s Might Imperil the Mekong)
Hannah Beech – Bình Yên
Đông lược dịch
The New York Times – October 12, 2019
Nhà
nổi của một gia đình trên sông Mekong ở Cambodia trong tháng 12, gần vị trí đập. Giới chức và các công ty Trung Hoa hy vọng việc
xây đập mới trong khu vực sẽ bù cho sự đình trệ tăng trưởng ở trong nước. [Ảnh:
Sergey Ponomarey]
Trên
sông Mekong – Khi người Trung Hoa đến làng Lat Thahae, cắm sào trên khúc cong của
một phụ lưu sông Mekong, họ viết nguệch ngoạc một chữ Hoa trên tường nhà, trường
học và chùa Phật.
Không
ai trong cái ấp hẻo lánh ở thượng Lào có thể đọc nó nói gì. Nhưng chữ đó có nghĩa là “phá bỏ” – số phận của
hàng trăm cộng đồng dọc theo con sông vĩ đại của Á Châu nằm trong một chữ ngoại
quốc duy nhất.
Năm
nay, một đập sẽ bắt đầu biến vùng đồi lởm chởm và rừng ban sơ trong một quốc
gia xa xôi nhất thế giới, một phần của nỗ lực rộng lớn hơn để thúc đẩy một số nền
kinh tế kém phát triển nhất của Á Châu.
Nó là một trong 7 dự án thủy điện do Trung Hoa xây trên Nam Ou.
Để
lấy đất cho các đập, Lat Thahae và hàng chục làng nữa đang được phá bỏ. Một người dân ở Lat Thahae có tên là See
không hài lòng với tiền bồi thường của Tổ hợp Sinohydro, nhà thầu xây đập ở hại
ngoại lớn nhất của Trung Hoa, để xây một cái chòi tre cách xa nhiều miles thay
thế cho căn nhà rộng rãi bị phá bỏ ở ven sông.
Nhưng
một người nông dân mù chữ như bà, bà hỏi, có sức mạnh gì so với sức mạnh của
Trung Hoa?
“Tôi
phải đi vì họ bảo tôi đi,” bà nói khi một máy đào đất có bản số và người tài xế
Trung Hoa xẻ đất ngay trước cửa nhà bà.
“Cuộc sống trên sông của chúng tôi chấm dứt.”
Đối
với các chánh phủ trong khu vực, đập được dùng để bảo vệ kinh tế bằng cách mang
hàng trăm đến hạ lưu Mekong và các phụ lưu, cùng với hạ tầng cơ sở đi kèm theo. Giới chức và công ty Trung Hoa hy vọng các đập
mới, cũng như đường sá và những phát triển khác, sẽ bù cho sự đình trệ tăng trưởng
ở trong nước và mang đến cho các quốc gia một mô hình để thoát nghèo.
Khi
các kế hoạch xây đập ở hạ lưu Mekong thu hút được sức mạnh vào đầu thập niên
2000s, Ủy hội Sông Mekong (Mekong River Commission (MRC)) tiên đoán rằng 4 quốc
gia thành viên – Lào, Thái Lan, Cambodia và Việt Nam – sẽ được lợi có trị giá
30 tỉ USD. Nhưng một tái thẩm định nhiều
năm sau, cũng của MRC, mà Trung Hoa từ chối tham gia, đã cho một kết quả khác
xa: Các nền kinh tế của các quốc gia Mekong sẽ bị thiệt 7 tỉ USD nếu tiến hành
các dự án thủy điện được dự trù.
Đã
xảy ra, mực nước trong tháng 7 xuống đến mức thấp nhất kỷ lục, theo MRC.
Với
dòng chảy biến chuyển khi các đập mới khởi động các turbines, ngư dân, nông dân
và hệ sinh thái địa phương sẽ bị thiệt hại.
Một cuộc khảo sát của MRC cho thấy rằng, nếu tất cả các đập được dự trù
cho hệ thống Mekong tiến hành, 97% phù sa từng chảy đến cửa sông có thể bị ngăn
chận vào năm 2040, khiến đất thiếu chất dinh dưỡng cần thiết cho nông nghiệp.
Vị
trí đập Nam Ou 1 ở thượng Lào trên Nam Ou, một phụ lưu then chốt của
Mekong. Đập được xây bởi công ty thủy điện
lớn nhất của Trung Hoa. [Ảnh: Sergey Ponomarey]
Làng
tái định cư Baan Hat Kham gần vị trí đập Nam Ou 3 ở Lào.
[Ảnh:
Sergey Ponomarey]
“Tôi phải đi vì họ bảo tôi đi,” người dân làng tên See, trong hình, nói. Làng của bà ở thượng Lào và hàng chục làng nữa đang bị phá bỏ để lấy đất xây đập. “Cuộc sống trên sông của chúng tôi chấm dứt.” [Ảnh: Sergey Ponomarey]
Ở
Lào, vụ vỡ đập hồi năm ngoái đã giết chết hàng chục người và cuốn trôi hàng
ngàn nhà trong 2 quốc gia làm nổi bật sự nguy hiểm của việc xây cất trong vùng
xa xôi ít được giám sát. Mặc dù chánh phủ
Lào kết luận rằng tai nạn đó do con người gây ra, không ai có trách nhiệm.
Các
nhà hoạt động môi trường đã được cảnh báo năm ngoái khi một công ty Trung Hoa
báo cáo ảnh hưởng xuyên biên giới của một dự án đập quan trọng ở Lào, được xem
là kết quả của nhiều tháng nghiên cứu kỹ lưỡng, lại có những cắt xén từ một báo
cáo trước đó cho một dự án khác của Trung Hoa.
“Người
dân dựa vào Mekong nhiều nhất lại kiểm soát ít nhất cái xảy ra cho dòng sông,”
Bruce Shoemaker, một nhà nghiên cứu về xung đột tài nguyên trong khu vực, cho
biết.
Các
nhà phê bình lo ngại rằng các chánh phủ không thể gánh nổi chi phí của các đập.
“Các
đập nầy tốt cho các quốc gia Mekong, hay chúng tốt cho quốc gia như Trung Hoa
đang tìm cách gây ảnh hưởng kinh tế và sử dụng khả năng thừa thải?” Maurin
Harris, giám đốc chương trình Đông Nam Á (ĐNA) của International Rivers (Sông
ngòi Quốc tế), một cơ quan theo dõi môi trường, cho biết.
“Đập
là thứ không dễ phá bỏ,” cô nói. “Chúng
ta phải nghĩ đến hậu quả.”
Bình điện của Á Châu
Nghèo
và không có bờ biển, Lào đang đánh cược rằng thủy điện sẽ trở thành người làm
ra tiền nhiều nhất vào năm 2025. Chánh
phủ, một trong các chế độ cộng sản còn lại của thế giới, đã quyết định xây trên
140 đập cho Mekong và các phụ lưu.
Chánh
phủ Lào dựa vào tiền vay mượn từ Trung Hoa để tài trợ nhiều đập nầy. Nhưng Lào nằm trong số 8 quốc gia dễ tổn
thương nhất vì nợ quá nhiều với Trung Hoa, theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược
và Quốc tế ở Washington.
Lào
cũng là một trong các quốc gia tham nhũng nhất Á Châu, theo Minh bạch Quốc tế
(Transparency International), và việc đấu thầu các dự án thủy điện nổi tiếng là
mờ ám.
“Minh bạch và trách nhiệm?” Shoemaker, đồng tác giả của quyển sách về thủy điện ở Lào. “Chúng không phải từ ngữ tôi dùng để mô tả Lào.”
Chuẩn
bị cấy lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) gần Hồng Ngự, Việt Nam. Người trồng lúa ở Việt Nam và Thái Lan dựa
vào phù sa do sông Mekong bồi đắp trong mùa mưa. [Ảnh: Sergey Ponomarey]
Nông
dân phun phân bón trên ruộng lúa trong ĐBSCL gần Hồng Ngự. “Người dân dựa vào Mekong nhiều nhất không thể
kiểm soát việc gì xảy ra cho dòng sông,” một nhà nghiên cứu về xung đột tài
nguyên trong khu vực cho biết. [Ảnh: Sergey Ponomarey]
Một
chợ nổi trên sông Mekong ở Châu Đốc, Việt Nam trong tháng 12.
[Ảnh: Sergey Ponomarey]
Các
nhà phê bình lo ngại rằng kế hoạch của Lào để nhảy ra khỏi nhóm quốc gia kém
phát triển nhất bằng cách xây đập sẽ nới rộng sự chênh lệch lợi tức.
“Tôi
chưa từng thấy trường hợp nào mà người dân được bồi thường hợp lý cho sự gián
đoạn của cuộc sống do đập gây ra,” Ian Baird, một chuyên viên ĐNA ở Đại học
Wisconsin-Madison, người nghiên cứu ảnh hưởng xã hội của đập, cho biết. “Nếu các chánh phủ lập luận rằng những dự án
nầy là cần thiết mà không phải bồi thường, thì những dự án nầy có thể không tốt
cho quốc gia.”
Việc
ngăn đập trên Mekong là những dự án hạ tầng cơ sở lớn lao sắp hết thời trên khắp
thế giới. Ở Hoa Kỳ, nơi thủy điện từng
được ca tụng như là chiến thắng của con người đối với thiên nhiên, đập đang được
tháo dỡ để cho sông chảy tự do.
Các nhà khoa học Tây phương nay xem mặt trời và gió là một nguồn điện khả chấp hơn. Ngay cả các tổ chức tài chánh quốc tế như Ngân hàng Thế giới, đã từng truyền bá chân lý thủy điện trên khắp thế giới đang phát triển, đang cảnh báo về ảnh hưởng lâu dài của đập.
Nhưng
các nhà hoạch định Lào, một số theo học ở Liên bang Sô Viết, đập vẫn là đỉnh
cao của tiến bộ xã hội chủ nghĩa.
“Vấn
đề là chúng ta có người ngồi trong các bộ của chánh phủ không muốn từ bỏ giấc mộng
hiện đại hóa bằng thủy điện,” ông Baird nói.
“Toàn thể mô hình phát triển của họ dựa trên nó.”
Thế
nhưng các nhà khoa học nghi ngờ khu vực có thể tiêu thụ tất cả năng lượng mà
Lào hy vọng thu hoạch được. Dân số 7 triệu
của nước nầy không cần tất cả số điện đó, và láng giềng Thái Lan đã dư thừa
năng lượng. Cơ quan Phát Điện Thái Lan
(Electricity Generating Authority of Thailand (EGAT)), dự định mua 2,4 tỉ USD từ
dự án Pak Beng của Lào, đang suy nghĩ lại quyết định của họ.
Điều
đó không ngăn được các kỹ sư, doanh nghiệp và công nhân Trung Hoa đổ vào
Lào. Ở các vị trí xây cất chuỗi đập Nam
Ou của Sinohydro, các biểu ngữ màu đỏ khổng lồ treo trên vách đá, đề cao tầm
quan trọng của tình hữu nghị xã hội chủ nghĩa giữa Trung Hoa và Lào. Các biểu ngữ bằng tiếng Hoa. Có rất ít công nhân Lào.
Wei
Jun, giám sát viên của Sinohydro ở một cơ sở xay đá, bác bỏ sự kiện là dân làng
buộc phải ra đi với số bồi thường không đáng kể. Khi Trung Hoa xây đập Xiaowan trên thượng lưu
Mekong, 35.000 người Trung Hoa phải dời cư, ông nói.
“Tiến
bộ,” ông dùng một thành ngữ Trung Hoa, ‘có nghĩa là ngậm đắng.”
Dòng sông của đời sống
Nguồn
của Mekong phát xuất ở trên cao trong cao nguyên Tây Tạng, nhưng ở Trung Hoa,
sông ít được con người sử dụng. Lancang,
tên gọi của Mekong ở đây – có nghĩa là “cuồng nộ” – quá nhanh và quá dốc để làm
gì khác hơn chạy các turbines. Bảy đập
đã được xây trên thượng lưu Mekong kể từ năm 2000.
Nhưng đối với các quốc gia ở hạ lưu, Mekong là mạch máu. Giống như Nile, Tigris và Yangtze, Mekong đã cung cấp nước cho các đế quốc. Hai thủ đô, Vientiane của Lào và Phnom Penh của Cambodia, nằm trên bờ của nó.
Một
nhà sư đi trong hồ Tonle Sap ở Cambodia trong tháng 12.
Nhiều
hơn bất cứ quốc gia nào, Cambodia được Mekong nuôi dưỡng.
[Ảnh:
Sergey Ponomarey]
Lựa
cá ở làng nổi Chong Khneas, Cambodia. [Ảnh: Sergey Ponomarey]
Thủ
đô của Cambodia, Phnom Penh, nằm trên bờ sông Mekong.
[Ảnh: Sergey Ponomarey]
Những
người trồng lúa phong phú nhất, ở Thái Lan và Việt Nam, dựa vào tính hào phóng
của Mekong trong việc bồi đắp phù sa mầu mỡ trong mùa mưa. Hệ thống sông là nền thủy sản nội địa lớn nhất
trên thế giới.
Hơn
bất cứ quốc gia nào khác, Cambodia được Mekong nuôi dưỡng. Dân số 16 triệu của nước nầy tiêu thụ 80% chất
đạm đến từ hệ thống, kể cả một phụ lưu là con sông đảo ngược dòng chảy theo mùa
duy nhất trên thế giới.
Cambodia
cũng dựa vào Trung Hoa, nay là đối tác mậu dịch và ân nhân lớn nhất. Thủ tướng Hun Sen, lãnh tụ cầm quyền lâu nhất
của Á Châu, đã quay lưng với các quốc gia Tây phương mà viện trợ của họ đã
không thể thúc đẩy cải cách dân chủ.
Một
đập trên Mekong được đề nghị ở Cambodia, Sambor, có thể sản xuất nhiều điện hơn
mức tiêu thụ hiện nay của Cambodia. Năm
nay, nước nầy khổ sở vì mất điện khiến các nhà máy ngưng hoạt động và hàng triệu
người không có điện.
Nhưng
đập ở Sambor do Trung Hoa xây có thể “giết chết sông Mekong và tàn phá kinh tế
của Cambodia,” theo một phúc trình của Viện Di sản Thiên nhiên (Natural
Heritage Institute (NHI)), một cơ quan giám sát Mỹ theo dõi các lưu vực sông
quan trọng trên thế giới, do chánh phủ Cambodia ủy thác.
60%
phù sa cần thiết để nuôi dưỡng cho ruộng lúa ở ĐBSCL ở Việt Nam sẽ bị đập
Sambor ngăn chận, phúc trình cảnh báo, và “sẽ tạo nên một chướng ngại vật cho
di ngư.”
Thay vào đó, NHI đề nghị các tấm điện mặt trời nổi trong một hồ chứa nước hiện hữu như một giải pháp tốt hơn cho tình trạng thiếu điện của Cambodia.
Cho
đến nay, đập lớn nhất của Cambodia là Hạ Sesan 2 trị giá 800 triệu USD, trên một
phụ lưu của Mekong. Các turbines do
Trung Hoa xây bắt đầu hoạt động hồi tháng 12 vừa qua, làm ngập 5 làng khi làm đầy
hồ chứa. Ngày nay, chóp của một chùa Phật
trồi trên mặt nước đã làm ngập làng Srekor.
Dân làng ở đây dùng thuyền để vớt đồ dùng trong nhà bị ngập, nơi cái đồng
hồ đứng lại đánh đấu lúc nước đến.
Dân
làng Srekor đã ra đi, nhưng nhà mới của họ cách xa sông đã hỗ trợ họ. Có trường học nhưng không có thầy giáo, một bệnh
xá nhưng không có bác sĩ. Điện rất mắc,
và cay đắng vì họ bị đuổi đi cho dự án điện, người dân nói. Không có nước sạch.
Ông
Hun Sen, chủ tọa lễ khánh thành đập, gọi những người dân làng than phiền là “phản
động.”
Trong
cộng đồng tái định cư, dân làng thương tiếc con sông đã mất từng nuôi sống nhiều
thế hệ của họ.
“Sông
là thần linh của chúng tôi,” In Chin, một người dân, nói. “Tôi rất buồn vì chúng ta giết nó.”
Làng
Srekor ở Cambodia trong tháng 12, bị ngập khi hồ chứa choa đập Hạ Sesan 2 được
làm đầy hồi cuối năm 2017. [Ảnh: Sergey Ponomarey]
.
No comments:
Post a Comment