Diễn
đàn khu vực các bên liên quan về Mekong được tổ chức tại Luang Prabang - Lào
vừa qua một lần nữa khẩn thiết gióng lên tiếng chuông về những hạn chế của Ủy
hội Sông Mekong trước mối nguy bành trướng của Trung Quốc.
Xuất
phát từ địa phận cố đô Luang Prabang của Lào, dọc dòng chính sông Mekong, chúng
tôi ngược lên “vùng eo” dự kiến xây đập thủy điện Luang Prabang của đất nước
này (với nhà đầu tư là tập đoàn Dầu khí Việt Nam). Chuyến đi được quyết định
nhanh, sau khi kế hoạch vào khu vực Lào chuẩn bị xây đập thủy điện Pak Beng bị
thất bại, do nơi đây đã bị quân sự hóa.
Cả
hai đập thủy điện Luang Prabang và Pak Beng đều nằm trên dòng chính Mekong -
trong số 11 dự án thủy điện trên dòng chính hạ lưu sông. Phía trên thượng nguồn
dòng chính,“một mình một cõi”, Trung Quốc phát triển ồ ạt các bậc thủy điện bậc
thang. Tới nay đã có 6 thủy điện hoạt động, tổng công suất 15.300MW, nằm trong
tổng 15 thủy điện dự kiến trên dòng chính, với tổng công suất 22.860MW - tức
khai thác hết tiềm năng thủy điện! Dòng chính sông Mekong từ Tây Tạng đổ xuống
Biển Đông, đi qua sáu quốc gia, trong tương lai gần bị “chặt khúc” bởi hàng
loạt dự án đập thủy điện khổng lồ, tác động nghiêm trọng đến môi trường, sinh
thái, kinh tế, dân sinh...
Lào:
người nghèo không lợi từ bán điện
Bên
nội đô Luang Prabang, lòng Mekong rộng thênh thang, hai bên chủ yếu là rừng cây
xanh mát, lác đác hoa rừng tím trời.
Sau
hơn 2 tiếng đồng hồ trên sông, chúng tôi dừng lại ở hang Pak Ou, nơi chứa hơn
4.000 tượng Phật cổ có từ hơn 300 năm trước. Hơn một năm nay, hang Pak Ou được
nhà nước Lào cho người dân thuê, qua hình thức đấu thầu, để kinh doanh du lịch
từ tháng 1 - 4 hàng năm. Theo ông Van Kham, 53 tuổi, một trong những người dân
đang kinh doanh du lịch hang Pak Ou, từ ngày có thủy điện trên thượng nguồn,
mùa khô thường bị thiếu nước nuôi trồng; mùa lũ ngập nước nuôi trồng không
được. Đi lại cũng khó khăn hơn, nhiều nơi ghềnh thác nước xoáy lên xuống không
còn theo quy luật. “Làm thủy điện thì có điện bán, giúp đất nước giàu lên,
nhưng không tốt cho chúng tôi”, ông Van Kham bảo vậy.
Tại
Diễn đàn nhân dân khu vực Mekong hai năm gần đây, đại diện cộng đồng các nước
hạ lưu sông Mekong, những người trải nghiệm từng thay đổi nhỏ của mực nước sông
cho biết họ không nghi ngờ gì về việc những con đập gây tác hại nghiêm trọng
tới thế hệ hiện tại và tương lai. Báo cáo cho thấy, những tổn thất này thường
bị coi nhẹ và lờ đi. Trong khi, các yếu tố suy giảm sản lượng đánh bắt cá -
nguồn sinh kế của người nghèo - vốn không thông qua thị trường rất khó đo
lường. Rất nhiều tác động như suy giảm phù sa, sụt lún đồng bằng và mất đất
nông nghiệp không phải là điều dễ dàng nhận thấy.
Khu
vực dự kiến xây thủy điện Luang Prabang
Lào
hy vọng thủy điện trên dòng chính Mekong sẽ mang lại lợi ích về điện năng và
thu nhập từ bán điện. Tuy nhiên, theo Báo cáo đánh giá môi trường chiến lược
dòng chính Mekong (SEA), đất nước này sẽ phải đối mặt với hàng loạt vấn đề xã
hội khi những người mưu sinh phụ thuộc vào sông Mekong bị mất sinh kế và di cư
ra các đô thị để tìm việc làm (khoảng 80% dân số Lào phụ thuộc vào nguồn thủy
sản của sông Mekong). Việc khai thác thủy điện tối đa (dòng chính và dòng
nhánh) phá vỡ cân bằng sinh thái, cảnh quan lớn trước mắt và lâu dài; nguồn cá
tự nhiên sẽ bị tác động nghiêm trọng, giao thông thủy bị cản trở.
Trong
khi đó, cũng theo SEA, nếu phân tích kỹ thì lợi ích thật sự từ thủy điện đối
với Chính phủ và nhân dân Lào không lớn. Đặc biệt, Lào không trực tiếp đầu tư,
nên với cơ chế BOT, trong 25 năm đầu vận hành, Chính phủ Lào chỉ được hưởng
26-31% của tổng 2,6 tỉ USD thu nhập từ 10 đập, tức 676-876 triệu USD/năm. Nền
kinh tế Lào sẽ được kích thích phát triển từ dòng tiền đầu tư vào các đập thủy
điện này (khoảng 20 tỉ USD), nhưng trong đó phân nửa sẽ được chi cho các trang
thiết bị, công nghệ bên ngoài nước Lào, kể cả bên ngoài khu vực. Lợi nhuận của các
đập thủy điện ở Lào phụ thuộc vào thời tiết và chế độ vận hành của các đập ở
Trung Quốc...
Ủy
hội Mekong và những hạn chế pháp lý
Tại
Diễn đàn khu vực các bên liên quan về Nghiên cứu hội đồng và đập thủy điện Pak
Beng, do Ủy hội Sông Mekong (MRC) tổ chức tại Luang Prabang vào cuối tháng 2
vừa qua, Lào cam kết nỗ lực để có tiến trình tham vấn hiệu quả và có ý nghĩa về
dự án Pak Beng - thủy điện thứ ba trên dòng chính Mekong. Cũng tại diễn đàn
này, giới khoa học các bên tham gia đóng góp ý kiến cho Nghiên cứu hội đồng
(Council Study - CS) liên quan đến quản lý và phát triển bền vững sông Mekong,
bao gồm những tác động của các dự án thủy điện trên dòng chính sông Mekong đi
xuyên các quốc gia khu vực, do MRC thực hiện.
Trao
đổi với Người Đô Thị, ông Phạm Tuấn Phan - Giám đốc điều hành Ban thư ký
MRC cho biết: nghiên cứu đã được tiến hành ba năm, dự kiến cuối năm nay hoàn
thành. Đây là một nghiên cứu cho MRC có thêm kiến thức, và để các nước thành
viên (Lào, Campuchia, Thái Lan, Việt Nam - PV) sử dụng kết quả, kiến
thức đó hoạch định chính sách, ra những quyết định phát triển trên dòng Mekong.
Ông Phan cũng cho rằng, những khuyến cáo và cảnh báo tác động nghiêm trọng của
thủy điện theo nghiên cứu của SEA, dù do MRC thuê đơn vị nghiên cứu của Úc làm,
nhưng nói chính xác thì đó là ý kiến của các chuyên gia, không phải quan điểm
MRC.
Theo
các chuyên gia, đây cũng có thể được xem là một ghi nhận, khi theo khuyến nghị
của SEA trước đây, MRC cần tiến hành các nghiên cứu bổ sung tác động của hệ thống
bậc thang đối với tất cả các quốc gia (sinh thái, môi trường, sinh kế, an ninh
nguồn nước, an ninh lương thực, ổn định khu vực...). Tuy nhiên, hạn chế vai trò
của MRC trong bàn cờ phát triển bền vững sông Mekong là khó tránh khỏi.
Thẳng
thắn, ông Phạm Tuấn Phan nhận định, MRC không phải là một tổ chức có quyền điều
hành, điều tiết, không có quyền quyết định. Hiệp định Mekong 1995 cũng nêu rõ,
MRC có vai trò thúc đẩy và phối hợp sử dụng phát triển dòng Mekong phát triển
bền vững; nó là một nơi, một sân chơi, diễn đàn để cho bốn nước thành viên trao
đổi, hợp tác với nhau.
“Tôi
cho rằng, Hiệp định Mekong 1995 là hiệp định tốt nhất và hiệu quả nhất cho đến
cả thời gian này, và nó là hiệp định duy nhất cho lưu vực sông Mekong. Công ước
Liên Hiệp Quốc về sử dụng các nguồn nước liên quốc gia cho các mục đích phi
giao thông thủy có hiệu lực vào tháng 8.2014 không có tác dụng gì với cả dòng
Mekong và Lan Thương (tên Trung Quốc gọi sông Mekong - PV), vì Việt Nam
là nước cuối nguồn và là nước duy nhất trong 6 nước ven sông Mekong phê chuẩn
Công ước, còn Trung Quốc thì bầu chống lại”, ông Phan nói.
Quy
trình Thông báo, tham vấn trước và thỏa thuận (PNPCA) là tuân thủ bắt buộc với
các nước thành viên MRC, theo nguyên tắc của Hiệp định Mekong 1995 đối với các
dự án thủy điện trên dòng chính Mekong. Tuy nhiên, trước Pak Beng, bất chấp sự
không đồng thuận từ Việt Nam và Campuchia về những kết quả trong quy trình
PNPCA đối với hai dự án Xayaburi và Don Sahong, Lào vẫn tiến hành xây dựng hai
thủy điện này. MRC cũng khép lại quá trình tham vấn mà không có bất cứ công bố
chính thức nào về quyết định cuối cùng đối với hai dự án. Điều này cho thấy,
nếu tiếp tục thực hiện theo cách từng diễn ra, PNPCA không mang lại hiệu quả
nào. Do vậy theo các tổ chức, MRC cần đánh giá lại quy trình thực hiện PNPCA,
trước khi đưa ra bất cứ quyết định nào liên quan đến sử dụng tài nguyên nước
trên dòng chính Mekong cho việc phát triển thủy điện.
Nhiều
năm qua, đã có nhiều ý kiến cho rằng, việc xây dựng thủy điện trên dòng Mekong
là quyền quốc gia, cần được tôn trọng. Tuy nhiên,“sử dụng công bằng, hợp lý và
không được gây hại” là nguyên tắc đã được luật pháp quốc tế công nhận. Do đó,
sự phát triển bền vững lâu dài cho mỗi quốc gia nói chung, và đồng bằng sông
Cửu Long nói riêng là một đòi hỏi chính đáng, được luật pháp quốc tế công nhận.
Mối
nguy từ Trung Quốc
Trao
đổi với Người Đô Thị tại Diễn đàn khu vực các bên liên quan vào cuối
tháng 2 vừa qua, GS. Guoqing Shi, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu quốc gia về tái
định cư, Đại học Hohai, Trung Quốc cho rằng: “Trước những thách thức lớn về
biến đổi khí hậu, bây giờ Trung Quốc muốn quay lại làm thủy điện vì mục tiêu
bảo vệ môi trường”. Theo ông, thủy điện có những tác động tích cực và tiêu cực,
nhưng hiện nay việc xây dựng các thủy điện ở hạ lưu trên dòng chính Mekong là
tốt vì nó chỉ lấy và trả nước (điều tiết) trong một ngày. Còn những thủy điện
giữ nước trong vòng nhiều tháng, có khi cả năm của Trung Quốc thì giúp chủ động
cho việc điều tiết tưới tiêu, giảm lượng lũ mùa lũ và xả nước mùa kiệt, tăng lượng
nước mùa kiệt cho hạ lưu, có lợi không chỉ cho Trung Quốc mà còn cho vùng hạ
lưu.
Tuy
nhiên, theo SEA, 11 thủy điện trên dòng chính hạ lưu Mekong là những đập dâng
có chế độ điều tiết ngày, nên tác động tiêu cực rất lớn đến hệ sinh thái sông
Mekong, đặc biệt là hệ sinh thái thủy sinh, cá. “Đến năm 2020, trên toàn bộ
dòng chính Mekong có thể có 20 đập thủy điện, trong đó Trung Quốc sẽ là chủ
nhân của 11-12 đập. 11 thủy điện trên dòng chính hạ lưu vực tùy mức độ sẽ phụ
thuộc vào vận hành hệ thống đập ở Trung Quốc. Có thể nói, Trung Quốc hoàn toàn
chủ động sử dụng và chi phối đối với các bậc thang thủy điện hạ lưu vực, đặc
biệt các bậc thang Pak Beng, Luang Prabang, Xayaburi”, TS. Đào Trọng Tứ - đại
diện Mạng lưới sông ngòi Việt Nam phân tích.
Còn
theo các tổ chức phi chính phủ, tổ chức phát triển quốc tế và khu vực, khi các
con đập hình thành trên dòng chính và hàng trăm đập trên dòng nhánh Mekong,
điều này có thể dẫn đến giải tán MRC, vì gần như không còn lý do gì để tổ chức
này tồn tại.
Bài
và ảnh Lê Quỳnh
Nguồn:
http://nguoidothi.vn/vn/news/chuyen-hom-nay/binh-luan/7560/mekong-nhung-cam-ket-troi-theo-dong-nuoc.ndt
http://www.vietecology.org/Article/Article/228
No comments:
Post a Comment