(In the Mekong Basin, an ‘Unnecessary’ Dam Poses an Outsized Threat)
Gerald Flynn – Bình Yên Đông lược dịch
Mongabay – September 14, 2022
Sông Sekong ở Cambodia, 2022. [Ảnh: Nehru Pry]
·
Một đập đang được xây ở
Lào gần biên giới với Cambodia gây nguy hiểm cho các cộng đồng ở hạ lưu và toàn
thể hệ sinh thái Mekong, các chuyên viên và thành viên của cộng đồng bị ảnh
hưởng nói.
·
Đập Sekong A sẽ cắt đứt
sông Sekong vào cuối năm nay, giới hạn dòng nước của nó, ngăn chận phù sa quan
trọng đi đến Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam, và cắt đứt đường di chuyển
của nhiều loại cá.
·
Các chuyên viên nói năng
lượng sẽ được sản xuất bởi đập – 86 MW – không biện minh cho những ảnh hưởng
tiêu cực, gọi nó là “một đập hoàn toàn không cần thiết.”
· Câu chuyện nầy được hỗ trợ bởi Pulitzer Centers’s Rainforest Investigations Network, nơi Gerald Flynn là một học giả.
SIEM PANG, Cambodia – “Tôi nhớ
thấy 1 con trâu, đầu của nó được cột vào một cái thùng nổi, trôi xuống sông,”
Pheng Sisuwath nói, chỉ ra sông Sekong từ cái nhà sàn ở tỉnh Stung Treng ở đông
bắc Cambodia.
Đó là 4 năm trước, khi 1 trong những đập phụ của
dự án thủy điện Xe Pian-Xe Namnoy vỡ vào ngày 23 tháng 7 năm 2018, giết chết ít
nhất 49 người và dời cư trên 7.000 người từ 19 làng trong tỉnh Attapeu ở
Lào. Bức tường nước được xả ra bởi đập
phụ bị vỡ tràn qua biên giới Cambodia, phá hủy nhà cửa, đồng ruộng và cuộc sống
của 15.000 người khác.
Ngày nay, trong làng nầy ở hạ lưu của biên giới
Laos-Cambodia dưới 40 km (25 miles), tin tức của “một đập giết người” mới gần
hoàn tất ngay cạnh Cambodia đang gây lo sợ cho tai họa mới.
Không đầy 2 km (1,2 miles) về phía bắc của biên
giới Cambodia trong huyện Sanamxay, tỉnh Attapeu, cùng huyện nơi vụ vỡ đập Xe
Pian-Xe Namnoy xảy ra, công ty quốc doanh Sông Đà 6 của Việt Nam bắt đầu xây
cất đập thủy điện Sekong A có công suất 86 MW (cũng được gọi là Xekong A hay Hạ
Sekong A) khoảng tháng 12 năm 2020.
Photo: Gerald Flynn
Các chuyên viên đã cảnh báo rằng đập sẽ cắt đứt sông Sekong
vào cuối năm nay, hạn chế khi nào và bao nhiêu nước sẽ chảy từ phụ lưu dài 480
km (300 miles) đến sông Mekong, trong khi ngăn chận phù sa quan trọng đi đến
Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam (ĐBSCL) và cắt đứt các đường di chuyển của
nhiều loại cá.
Sisuwath, người cầm đầu ủy ban ngư nghiệp của làng Kang Speu,
huyện Siem Pang, nói 25.000 cư dân được ước tính của huyện đã hòa hợp với ảnh
hưởng sâu sắc của các đập ở thượng lưu.
“Từ thập niên 90s, Lào đã xả nước từ các đập của họ và chúng tôi bị ngập
mỗi năm từ đó, chúng tôi mất rất nhiều nước,” ông nói, lưu ý rằng ngập lụt
ngừng sau khi Xe Pian-Xe Namnoy vỡ. “Nếu
không có đập, nước sông chảy tự nhiên, nhưng khi họ ngăn đập trong sông, họ xả
nước khi trời mưa lớn và chúng tội bị ngập ngoài mức tự nhiên.”
Một hệ thống cảnh báo sớm được thiết lập sau tai họa 2018,
cùng với khoảng cách giữa làng của Sisuwath ở Cambodia và các đập hiện hữu của
Lào, tính cho đến nay đã cho cư dân Kang Speu thời gian để chạy thoát, Sisuwath
nói. Nhưng các chuyên viên cảnh báo rằng
ngăn đập trên Sekong rất gần với biên giới Cambodia gây nguy hiểm cho các cộng
đồng ở hạ lưu và toàn thể hệ sinh thái Mekong.
IUCN, cơ quan bảo tồn đời sống hoang dã toàn cầu, khẩn cầu
Việt Nam trong tháng 9 năm 2021 để chấm dứt công việc của Sông Đà 6 ở đập
Sekong A ở Lào vì lo sợ cho “thiệt hại xã hội và kinh tế nghiêm trọng cho các
quốc gia ở hạ lưu,” cũng như gây thiệt hại cho thanh danh của Việt Nam như một
lãnh đạo khu vực trong việc phát triển khả chấp sông Mekong.
Rồi IUCN chi tiết các hậu quả được tiên đoán trong tháng 5
năm 2022, lưu ý rằng đập Hạ Sesan 2 đầy tranh cãi của Cambodia đã ngăn chận có
hiệu quả 2 trong các sông 3S – Sesan và Srepok – làm cho Sekong là phụ lưu cuối
cùng chảy tự do vào Mekong.
Thiệt hại của Sekong A được tiên đoán là tàn phá thủy sản của
Mekong, cùng với sự sụt giảm đáng kể trong lượng phù sa đi liền theo sau có thể
thay đổi lớn lao ĐBSCL đã bị đe dọa, IUCN cảnh báo, thêm rằng nhiều cách thay
thế có ít nguy hại hơn,’’
“Ngưng xây cất đập Sekong A sẽ tuyệt đối không có ảnh hưởng
đến an ninh năng lượng trong khu vức nhưng sẽ hình thành một phần của quy hoạch
năng lượng và chiến lược đầu tư để bảo tồn về mặt kinh tế của ĐBSCL quan
trọng,” IUCN viết hồi tháng 5.
Tuy nhiên, ảnh vệ tinh cho thấy rằng việc xây cất đã tiếp tục
ở cùng tốc độ đáng báo động trong khi các chánh phủ của các quốc gia liên hệ và
bị ảnh hưởng vẫn câm miệng về dự án và ảnh hưởng của nó.
Ảnh vệ tinh cho thấy đập
Sekong A được xây ở Lào kể từ tháng 12 năm 2020.
[Ảnh: Planet Labs]
XIN BẤM "READ MORE" ĐỂ ĐỌC TIẾP
‘Người
Cambodia sẽ cảm nhận nó đến tận Mekong’
Đối với Sisuwath, đây là điều lo ngại sâu xa. Ông nói sự hiểu biết của ông về dự án thủy
điện Sekong A rất hạn chế, nhưng rằng giới chức địa phương nói với ông về dự án
hồi tháng 6, cảnh báo ông rằng đập có lẽ có ảnh hưởng tàn phá đối với cuộc sống
của cộng đồng của ông.
“Trong mùa đóng đánh cá [1 tháng 6 đến 30 tháng 9], cá di
chuyển từ hồ Tonle Sap, đi lên sông Mekong và rồi qua sông Sekong để đến Lào,
rồi chúng trở lại với cách tương tự trong mùa mở,” Susuwath nói, thêm rằng cá
thường di chuyển lên sông Sesan và Srepok, nhưng nay không thể đi lại trong các
sông nầy vì các đập thủy điện.
Những biến chuyển bất thường trong mực nước sông Sekong, mà
Sisuwath quy cho thay đổi khí hậu và các đập thủy điện, khiến cho số cá đánh
được ở Kang Speu giảm từ khoảng 5 kg (11 pounds) mỗi ngày trong năm 2018 xuống
dưới ½ kg (1,1 lbs) trong năm 2022.
Siêu di ngư như cá hô (Catlocarpio
siamensis) là một cảnh phổ biến trong thời trẻ của Sisuwath, nhưng những
con cá có nguy cơ tuyệt chủng cao nầy đã “hoàn toàn biến mất” trong sông Sekong
và không được thấy bởi cư dân Kang Speu từ năm 2020.
“Chúng biến mất có lẽ vì chúng là cá lớn, chúng cần không
gian để di chuyển và đẻ trứng trong nước khi chúng di chuyển xuống hồ Tonle
Sap, nơi chúng lớn lên khá lớn và rồi chúng thường di chuyển ngược lên thượng lưu
đến Lào,” Sisuwath nói. “Tôi chắc rằng
sẽ có nhiều loại cá sẽ phải chật vật để di chuyển khi Sekong bị ngăn đập, điều
nầy sẽ có ảnh hưởng lớn cho nhiều cộng đồng, không chỉ cộng đồng của chúng
tôi.”
Khi việc phát triển thủy điện ở Lào gia tăng theo năm tháng,
với 78 đập hoạt động vào cuối năm 2021 và thêm 246 đập khác đang ở trong các
giai đoạn quy hoạch khác nhau, cư dân Kang Speu đã thấy số cá đánh được của họ
sụt giảm và đã do dự chuyển sang nông nghiệp để chống dỡ cho thu nhập yếu kém
từ nước.
“Tôi lo ngại,” Sisuwath nói về đập Sekong A ở Lào. “Nó là một áp lực khác đối với cộng đồng của
chúng tôi. Chúng tôi lo sợ thực phẩm,
chúng tôi lo sợ một vụ vỡ đập khác như 2018, và ngay cả nó hoạt động an toàn
thì nó sẽ ảnh hưởng đến hoa màu của chúng tôi bằng cách thay đổi dòng nước.”
Bốn năm trước, Sisuwath nói, có thể có khoảng 90 gia đình
đánh cá ở Kang Speu. Nhưng con số nầy đã
tụt xuống 20, với nhiều ngư dân đi làm trong các đồn điền cao su và chuối để
thoát nợ họ tích lũy khi số cá đánh được sụt giảm.
“Chúng tôi không bỏ đi, chúng tôi sẽ bị ảnh hưởng, nhưng
chúng tôi có thể đi đâu?” Sisuwath nói.
“Khi họ ngăn đập Sekong, người Cambodia sẽ cảm nhận xuống tận đến
Mekong, họ sẽ cảm nhận nó trên hồ Tonle Sap và vì thế chúng tôi có thể đánh cá
ở đâu?”
Đồi với Sisuwath và gia đình ông, có những chọn lựa hạn chế,
nhưng ông nói ông dự định dời nhà ông càng xa nước càng tốt vì ông có thể dự
đoán thay đổi thủy học không thể đoán trước mà đập mang lại cho cộng đồng ven
sông.
“Nó có lẽ sẽ ngập lụt thường xuyên hơn và nghiêm trọng hơn
khi họ hoàn tất. Tôi lo ngại cộng đồng
của tôi sẽ mất nhà, hoa màu và gia súc,” ông nói. “Giống như chúng tôi đã mất khi Xe Pian-Xe
Namnoy vỡ.”
Pheng Susuwath, cầm đầu
cộng đồng đánh cá làng Kang Speu, lo sợ đập mới sẽ tàn phá cuộc sống của cộng
đồng ông. [Ảnh: Nehru Pry]
Các đập thúc
đẩy bất an ning lương thực ở hạ lưu
Xa về phía hạ lưu, trong huyện Siem Pang tỉnh Stung Treng, cư
dân của làng Rokay chia sẻ những lo sợ tương tự, ngay cả cá đã ngưng là nguồn
sống của cộng đồng trong sự tỉnh giấc của việc xây đập điên cuồng trong khu
vực.
Khoev Vann, 76 tuổi, chạy qua Lào trong năm 1979 khi chế độ
diệt chủng Khmer Đỏ bị lật đổ bởi lực lượng Việt Nam. Nó xuyên biên giới, khoảng 40 km từ nhà ông ở
Rokay, mà Vann đã sống hầu hết trong suốt việc chiếm đóng Cambodia của Việt
Nam, chỉ trở lại “khi cộng sản đã biến mất.”
Cả Vann hay bất cứ ai trong gia đình ông nói họ biết về việc
phát triển thủy điện mới xa hơn trên sông Sekong, nhưng mặc dù ngạc nhiên, Vann
phản chiếu lo ngại của Sisuwath nêu lên về ngập lụt và thủy sản.
“Chúng tôi có lụt trước đây vì các đập và mưa lớn, ở đây,
trên tường,” ông nói, chỉ vào một dấu nước làm ố bên trong nhà ông, cao khoảng
1 m (3 feet) trên mặt đất. Điều nầy, ông
nói thêm, nhắc nhở trận lụt chết người năm 2014.
Sau khi trở lại Cambodia, Vann sống phần lớn ở ngoài sông,
định cư trong huyện Siem Pang và đánh cá.
Trong nhiều năm, điều nầy trở nên ít có thể tồn tại, và những ngày nầy,
Vann nói, ông chỉ đánh cá để ăn và không còn ngư dân chuyên nghiệp ở làng
Rokay.
Khi được hỏi về số cá đánh được, cả nhà của Vann bùng nổ
trong la hét, chửi rũa và giận dữ và cuối cùng lắng xuống trong tiếng cười.
“Chúng tôi không thể đánh đủ để làm prahok,” ông than phiền,
nói đến loại mắm ngon của Cambodia thường chỉ đòi hỏi cá nhỏ. “Thường thường, váo khoảng tháng 6, chúng tôi
thấy cá đi lên từ Mekong qua Sekong, nhưng năm nay, tôi đi mỗi ngày và không
được gì hết.”
“Đến nay đã 5 ngày tôi không bị quấy rầy,” ông nói đến hợp
xướng chế nhạo từ 3 đứa con của ông. “Không có cá trong nước vào những ngày nầy,
chúng tôi dựa vào sông, nhưng nay chúng tôi phải đi chợ để có thức ăn.”
Khoev Vann ở làng Rokay đã chứng kiến ngập lụt chết người liên quan đến các đập.
[Ảnh: Nehru Pry]
Sông Sekong là một đường di chuyển then chốt cho hàng chục
loại cá bản xứ của khu vực Mekong, theo Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông
Nam Á của Trung tâm Stimson ở Hoa Kỳ.
“Các nghiên cứu cho thấy rằng có nhiều cá hơn đang chọn di
chuyển lên sông Sekong hiện nay vì sông Sesan và Srepok bị ngăn chận bởi đập Hạ
Sesan 2 nằm ở vị trí tồi,” Eyler nói, nói đến các cập nhật của nghiên cứu hiện
tại từ chương trình Wonders of the Mekong (Kỳ quan của Mekong) do Hoa Kỳ tài
trợ. “Ngay cả với đường cá đi, đập nầy
sẽ hủy hoại dân số cá Mekong đưa đến sự sụt giảm nhanh hơn trong số cá đánh
được từ năm nầy sang năm khác so với cái chúng ta đang thấy hiện nay.”
Theo Eyler, các dự án thủy điện dọc theo Mekong và các phụ
lưu của nó tình cho đến nay đã không có hiệu quả để làm dễ dàng đầy đủ khối
lượng cá đi qua đập trong các sông nhiệt đới như Mekong, nhưng ông mô tả đường
cá đi được dự trù của Sekong A – cái đầu tiên thuộc loại đó trên 1 phụ lưu của
Mekong ở Lào – như “không thích hợp ghê gớm,” kết hợp thêm ảnh hưởng của đập
đối với hạ lưu Mekong.
Kong Heng, giám đốc Viện Phát triển và Nghiên cứu Thủy sản
Nội địa thuộc Cơ quan Thủy sản Cambodia, nói sông Sekong là nơi cư trú của ít
nhất 1.000 loại cá được ghi nhận, 160 trong số đó là loại di chuyển đường dài
mà sông là nơi cư trú quan trọng. Nhưng
26 loại được xác nhận trong nước của nó vẫn là một bí mật.
“Chúng tôi vẫn chưa thể vẽ bản đồ những nơi cư trú trong mùa
khô của những loại cá nầy,” Kong nói.
“Một số loại di chuyển xuống từ thượng lưu sông Mekong để vào hồ Tonle
Sap, nhưng thay đổi cách sử dụng đất trên khắp Cambodia và sự xuất hiện của kỹ
nghệ nông nghiệp ở gần biên giới Lào đã đưa đến sự gia tăng đáng kể trong dòng
phù sa vào những nơi cư trú nầy, cùng với các hóa chất nông nghiệp – thước trừ
sâu rầy và phân bón được đổ vào sông.
Vấn đề gây ra bởi phát triển nông nghiệp gia tăng đến mức kỹ
nghệ không chỉ ở Cambodia, nơi chu kỳ của nợ nần, nghèo khó và năng suất nông
nghiệp thấp đã khiến cho nông dân càng ngày càng dựa vào những chất bổ sung hóa
học mà cuối cùng tìm đường vào sông.
“Rất khó để ngưng các đập, dựa trên nghiên cứu của tôi,” Kong
nói, chỉ đến việc phát triển thủy điện kéo dài vì dân số hạ lưu vực Mekong và
nhu cầu năng lượng tiếp tục gia tăng.
Trong khi đó, bên kia biên giới, ảnh hưởng của đập Sekong A
đối với các cộng đồng Lào đã bị hạ thấp bởi các giới chức của tỉnh Attapeu, với
dịch vụ Lào của Đài Á Châu Tự do báo cáo trong năm 2020 rằng 5 làng sẽ bị ảnh
hưởng bởi đập Sekong A và rồi trong năm 2021 báo cáo rằng 160 gia đình sẽ mất
đất canh tác của họ vì 3.342 hectares (8.258 acres) đất sẽ bị ngập bởi dự án.
Trong lịch sử, chánh phủ Lào mô tả các dự án thủy điện như
phát triển tích cực cho quốc gia đã suy
yếu bởi các vấn đề xã hội, kinh tế và môi trường liên quan đến chúng – hầu hết
được mang bởi các cộng đồng nông thôn ở ngoài lề.
Sông Sekong im lặng khi
một vài người trong huyện Siem Pang cảm thấy họ không còn dựa vào nó được nữa. [Ảnh: Gerald Flynn]
Với sông cuối cùng của các sông 3S được dự trù đóng kín trong
việc theo đuổi thủy điện vào cuối năm, Eyler gọi đập Sekong A là “một đập giết
người.”
“Đập Sekong A là một dự án tuyệt đối không cần thiết nơi ảnh
hưởng tiêu cực vượt quá bất cứ lợi ích của việc sản xuất điện nhiều lần,” ông
nói. “Nó là 1 đập tí hon sản xuất một số
điện không đáng kể.”
Ông trích dẫn nhiều thay thế có thể được thu hoạch mà không
gây thiệt hại cho hệ sinh thái duy trì đời sống.
Đập 86 MW, Eyler nói, có thể dễ dàng thay thế bởi điện mặt
trời nổi được xây trên bất cứ hồ chứa thủy điện hiện hữu – một hành động đã
được thực hiện ở Việt Nam bởi Ngân hàng Phát triển Á Châu và, khi hoàn tất
trong năm 2019, đã nâng cao đáng kể khả năng của các đập thủy điện và cải thiện
tính khả chấp của chúng.
Việt Nam được báo cáo đang nhắm để thiết lập khoảng 9.900 MW
điện mặt trời nổi vào năm 2030, trong khi Indonesia dự trù một trang trại điện
mặt trời nổi để bán điện cho Singapore qua các đường dây điện ngầm ở dưới
biển. Nhưng mặc dù có những khuynh hướng
nầy, hầu hết khu vực vẫn nhắm vào thủy điện trong khi bỏ qua cái giá của nó.
Eyler thêm rằng, trong một khúc quanh ác nghiệt, đập Sekong A
có lẽ sẽ bán điện sản xuất được trở lại Cambodia, trong khi tàn phá thủy sản
của nước nầy.
“Cambodia nên chọn lựa và quyết định từ dự án nào họ mua điện
từ Lào,” ông nói. “Nếu không, việc mua
điền của Cambodia từ bất cứ dự án nào mà Lào xây sẽ thúc đẩy khủng hoảng an
ninh lương thực ở Cambodia.”
Một tàu bơm cát lẻ loi là
tất cả những gì còn lại trong sông Sekong khi việc phát triển thủy điện gia
tăng trên khắp nước Lào. [Ảnh: Nehru Pry]
Một thất bại
khác của hợp tác khu vực Mekong
Chính xác là những loại khủng hoảng xuyên biên giới này mà Ủy
hội Sông Mekong (MRC) được thiết lập để tránh.
Nhưng MRC thiếu quyền phủ quyết qua Thỏa ước sông Mekong 1995 và đã biểu
hiện bất lực để ngưng sự tiến triển không ngừng nghỉ của thủy điện trên Mekong
và các phụ lưu của nó.
MRC từ chối trả lời những câu hỏi của Mongaba, hay đại diện của Ủy ban Mekong Quốc gia Cambodia và Việt
Nam trả lời chi tiết các câu hỏi về việc phát triển đập Sekong A.
Khi được hỏi về đập, Keomany Luanglith, giám đốc cai quản và
hợp tác ở Văn phòng Ủy ban Mekong Quốc gia Lào, chỉ nói rằng văn phòng của ông
“không phải là cơ quan để trả lới các câu hỏi của ông,” và chuyển các câu hỏi
cho Bộ Năng lượng và Hầm mỏ Lào. Bộ
không thể liên lạc để xin ý kiến.
Keomany từ chối trả lời thêm các câu hỏi về vai trò của ủy
ban hay liệu Lào đã vi phạm Thỏa ước Sông Mekong vì đã không thông báo cho MRC
và các chánh phủ ở hạ lưu.
Mao Hak, giám đốc Nha Thay đổi Khí hậu ở Ùy hội Phát triển
Khả chấp Quốc gia Cambodia, cũng từ chối thảo luận về đập Sekong A.
Ian Baird, một giảng sư địa lý ở Đại học Wisconsin, nói rằng
trong khi việc tham vấn các quốc gia ký kết thỏa ước 1995 không cần thiết khi
xây đập trên các phụ lưu của Mekong, Lào phải thông báo với MRC, nhưng họ không
làm.
Sự tham gia của Việt Nam trong việc xây cất Sekong A là những
thứ mà Baird mô tả là một hành động địa chánh trị để chống lại ảnh hưởng tài
chánh và sau đó là chánh trị đang nổi lên của Trung Hoa ở Lào, từ lâu là một
đồng minh chiến lược then chốt của Việt Nam.
Vì thế, vai trò của Sông Đà 6 trong Sekong A có thể đạt được
tín dụng chánh trị ở Lào, Baird đề nghị, giải thích một phần sự ủng hộ của Việt
Nam cho 1 dự án mà ảnh hưởng có thể được cảm nhận xa về phía nam đến tận Việt
Nam.
Việc thiếu minh bạch nầy – và sau đó là trách nhiệm – là đặc
tính của việc phát triển thủy điện ở khắp Lào, Cambodia và Việt Nam, Baird nói,
thêm rằng có những người ở bên trong chánh phủ của mỗi quốc gia hiểu vấn đề gây
ra bởi việc ngăn đập Mekong và cố gắng để tránh nó, trong khi các thành phần
khác thúc đẩy thêm đập vì thủ đoạn chánh trị hay quyền lợi cá nhân, để cho MRC
không có chọn lựa ngoài việc ngồi xuống và nhìn.
“May mắn thay, đây là điều tốt nhất mà chúng ta có được khi
nói đến điều nầy,” Baird nói liên quan đến các dự án thủy điện khu vực và trách
nhiệm của các nhà phát triển và chánh phủ.
“Nó luôn luôn mờ ảo, chưa bao giờ có bất cứ thứ gì thật sự được công
nhận chánh thức – đó là vấn đề.”
No comments:
Post a Comment