19/4/2024
Bài 1 & 2:
https://docs.google.com/document/d/1dCI1eOZnmbeRSiIT3x7XzigScE3cGQcak_NHh2hNfhQ/edit?usp=sharing
Bài 1: Miền Tây không có LŨ hay HẠN
Hệ thống sông Cửu Long
MIỀN
TÂY và MIỀN ĐÔNG là hai miền Tây, Đông của miền Nam Việt Nam. Miền Tây là vùng
châu thổ, lưu vực của sông Tiền, sông Hậu. Miền Tây sông,
kinh, rạch chằng chịt, trong sách vở cũng nói nhiều về điều này.
Rạch
là những nhánh nhỏ của sông, xẻo là những nhánh nhỏ của rạch.
Rạch
và xẻo là những nhánh tự nhiên của sông. Rạch và xẻo miền Tây nhiều vô số, có
tên và không tên.
Kinh
là những con sông do người đào để nối liền sông, rạch hoặc để thuận đường giao
thông thủy hoặc dẫn nước. Miền Tây có con kinh Chợ Gạo nối từ sông Tiền ở Mỹ
Tho qua sông Vàm Cỏ (Long An) để rút ngắn đường thủy từ miền Tây lên Sài Gòn và
miền Đông. Kinh Vĩnh Tế nối từ Châu Đốc đến Hà Tiên cũng là một con kinh nổi tiếng.
Vùng
tứ giác Long Xuyên có một hệ thống kinh dẫn nước từ sông vô đồng, do bọn
"đế quốc sài lang" đào bằng "xáng cạp". Hệ thống kinh này
được gọi bằng số: Kinh Bảy, Kinh Mười Ba...và vẫn đang được sử dụng tốt.
MIỀN
TÂY có nhiều miệt: miệt đồng, miệt vườn, miệt thứ... v.v... nơi thì ruộng lúa
cò bay thẳng cánh, chỗ thì vườn dừa ngút ngàn, chỗ khác thì toàn cam quýt bưởi,
vùng khác nữa thì sầu riêng chôm chôm nức tiếng. Có vùng thì toàn ruộng trồng
khóm chứ không trồng lúa.... Có vùng thì mỗi năm có ba tháng nước sông dâng lên
ngập đồng, nhà vùng đó toàn nhà sàn. Có vùng thì mỗi năm ba tháng nước lợ, cây
trái không chết nhưng nước sông lợ khó uống thì nhà ai cũng có một hàng lu chứa
nước mua đủ uống trong mùa nắng, nước lợ, nhà giàu thì xây bồn chứa nước mưa đủ
uống quanh năm. Vì sao như vậy? vì người miền Tây thuận theo tự nhiên, nương
theo mùa mưa, mùa nắng, mùa nước, phù sa của sông ... mà sống, mà trồng trọt,
chăn nuôi, khai thác tôm cá. Bao đời như vậy đã tạo nên một miền Tây trù phú,
là vựa lúa, vựa trái cây, vựa tôm cá nuôi sống cả nước và xuất khẩu.
Miền
Tây có bị HẠN không? Theo bài Địa lý học hồi tiểu học thì nước ta ở vùng nhiệt
đới gió mùa, mỗi năm có hai mùa mưa nắng: mùa mưa từ KHOẢNG tháng tư dương lịch
tới KHOẢNG tháng mười một dương lịch, các tháng còn lại là mùa khô. Mùa mưa
trùng với mùa gió mùa Tây Nam (gió nồm), mùa khô là mùa gió mùa Đông Bắc (gió bấc).
Những vùng gần sông rạch thì nước sông rạch không bao giờ cạn. Mùa khô, miền
Tây gọi là mùa kiệt thì nước ít hơn chút, mùa mưa thì nước nhiều một chút.
Vùng không gần sông rạch thì có những đìa chứa nước để tưới hoa màu trong mùa
kiệt. Mà hoa màu trồng mùa kiệt tốt hơn mùa mưa: dưa hấu, đậu xanh và đậu các
loại, các loại rau, bầu bí v.v...
Thực
tế ba bốn chục năm nay hai mùa mưa nắng ở miền Tây đều đúng như trong bài địa
lý năm xưa. Chưa có năm nào mà tới tháng năm chưa mưa, hay đưa đến tháng mười một
đã hết mưa. Vậy nên, miền Tây với một mùa mưa dài hơn 6 tháng và hệ thống
sông rạch chằng chịt, thì chưa bao giờ có HẠN HÁN. Trong các truyện cổ tích
thì ba năm không mưa sông suối khô cạn thì mới gọi là hạn hán.
Còn
nước sông Tiền sông Hậu thì sao? Mỗi năm vào tháng 6-7 âm lịch, nước trên Biển
Hồ Campuchia tràn xuống, sông không chảy kịp nên nước tràn bờ, dâng lên ngày
vài phân (vài centimet cm). Nước dâng lên từ từ như vậy tới tháng chín âm lịch
là cao nhứt rồi từ tự rút xuống tới tháng mười âm lịch là rút cạn. Dân địa
phương gọi là mùa nước nổi, chứ không phải mùa lũ. Nước dâng lên có "lịch
trình" đem theo nhiều phù sa vào đồng ruộng, và tôm cá trong mùa nước nổi
thì khắp đồng đâu cũng có thể đánh bắt cá được. Nước nổi làm chết đuối? Người lớn
phải giữ con nít không té xuống nước, cũng giống như giữ con không cho chạy ra
lộ. Không thể nói điện giựt chết người thì điện là có hại, nước nổi cũng vậy.
Thực tế thì con nít vùng nước nổi biết lội (bơi) trước khi biết chữ. (Con tui
cũng vậy!)
Mùa
nước nổi nước chỉ ngập vùng gần Biển Hồ: An Giang, Đồng Tháp, Long An gần biên
giới. Nước chưa kịp ngập tới hạ lưu sông thì đã đến lúc nước rút. Vậy nên trên
sông Tiền, từ Sa Đéc xuống hạ lưu: Vĩnh Long, Mỹ Tho; trên sông Hậu từ Long
Xuyên xuôi dòng tới Cần Thơ... không có mùa nước nổi.
Tóm
lại miền châu thổ Cửu Long trù phú từ xưa không có hạn hay lũ, vậy sao bây giờ
cứ phải chống hạn, chống lũ?
Bài 2 – Ai làm ra lũ, hạn?
20/4/2024
Hình 1: vùng tứ giác Long
Xuyên với hệ thống kinh nối từ sông Hậu ra biển Tây
Như
bài trước đã nói, Miền Tây không có lũ mà chỉ có mùa nước nổi ba bốn tháng ở
vùng đầu nguồn sông Cửu Long, gần biên giới trong địa phận các tỉnh An Giang, Đồng
Tháp, Long An. Vùng tứ giác Long Xuyên là vùng sản xuất lúa chủ yếu của An
Giang, mỗi năm làm hai vụ lúa, vì có mùa nước nổi nên không thể làm lúa vụ ba để
tăng sản lượng lúa hơn nữa.
Năm
1989 là năm đầu tiên sau 75 Việt Nam ta không còn lo thiếu đói mà đã có dư gạo
để xuất khẩu. Từ đó ở trên cứ muốn xuất khẩu gạo nhiều,
nhiều nữa, nhiều mãi. Thế là phải nghĩ cách làm lúa vụ ba ở vùng tứ giác Long
Xuyên. Muốn làm lúa vụ ba thì phải không có mùa nước nổi, muốn triệt mùa nước nổi
thì phải biến nó thành "lũ". Thế là đài báo thi nhau la lên: mùa lũ ở
đồng bằng sông Cửu Long gây thiệt hại abc xyz. Tới nỗi mà bạn bè tôi ở Sài Gòn,
những năm ấy cứ tới mùa nước là hỏi thăm tôi ở An Giang có bị lũ cuốn chưa. Họ
tưởng tượng ra rằng tôi hai tay ôm hai đứa con ngồi quặp chân vắt vẻo trên xà nhà
giữa bốn bề nước ngập, chờ người tới cứu. Thực tế thì ngôi nhà tôi ở là nhà
sàn, từ hồi được cất lên (1979) tới giờ chưa từng bị ngập nước, kể cả mùa nước
năm 2000 cao kỷ lục thì cũng cách sàn nhà tôi ba bốn tấc. Đa số nhà trung nông ở
đây là vậy, chỉ nhà nghèo quá cất tạm bợ, thấp thì mới bị ngập, mà ngập thì
cũng có thời gian kê dọn đồ đạc vì nước không dâng lên tức thì mà từ từ đủng đỉnh
trong mấy tháng trời. Hiếm nhà ai cất thấp tè đến nỗi ngập tới nóc. Nếu có nhà
nào ngập tới nóc mà ta thấy trên hình trên phim chắc là trại ruộng ở ngoài đồng
chứ không phải nhà ở.
Vì
là LŨ nên phải đào kinh "thoát lũ ra biển Tây". Ui chao! Từ thời vua
Gia Long đã có hai con kinh nối từ sông Hậu ra biển Tây: kinh Thoại Hà nối từ
Long Xuyên tới Rạch Giá, đào năm 1817 và kinh Vĩnh Tế nối từ Châu Đốc tới Hà
Tiên đào năm 1918. Tới thời thực dân Pháp thì bọn thực dân đào thêm bốn con
kinh nữa nối từ sông Hậu qua biển Tây: hai con kinh trong vùng tứ giác Long
Xuyên là kinh Tri Tôn và kinh Ba Thê. Hai con kinh khác ngoài tứ giác Long
Xuyên là kinh Cái Sắn từ Cái Sắn (xuôi khỏi Long Xuyên một đoạn) nối qua Rạch Sỏi
(Kiên Giang), và kinh Xà No từ sông Hậu ở Cần Thơ nối qua sông Cái Lớn Kiên
Giang và cũng đổ ra biển Tây.
Tới
thời đế quốc Mỹ thì chính quyền VNCH đào nhiều kinh ngang dọc như bàn cờ trong
vùng tứ giác Long Xuyên, thêm nhiều kinh nối ra biển Tây mà quen thuộc nhứt là
kinh Tha La, kinh Trà Sư. Kinh trong vùng này nhiều tới nỗi một số có tên và số
khác thì chỉ được đánh số kinh 1, kinh 2, kinh 16 v.v...Tới giữa thế kỷ 20 thì
vùng tứ giác Long Xuyên đã được khai phá xong, đất tốt, mỗi năm đều có phù sa
do nước sông mang vào, lắng xuống. Lúa tốt mà không cần phân bón. "Chị hai
năm tấn quê ở Thái Bình" là đồ bỏ, vì chị hai làm cả năm mấy vụ lúa mới được
5 tấn, còn ở "vùng lũ" này người ta làm một vụ thôi là 6-7 tấn/ha rồi.
Vậy
là "trên" chỉ đạo tỉnh An Giang đào kinh thoát lũ ra biển Tây. Kinh
T5 được đào nối từ kinh Vĩnh Tế ra kinh Rạch Giá Hà Tiên rồi đổ ra biển Tây. Mà
cái kinh Rạch Giá - Hà Tiên này là do thực dân Pháp đào hồi 1930, cũng góp phần
điều tiết nước cho vùng Tứ Giác bấy lâu nay. Gọi kinh T5 vì đã có kinh T3 từ
trước, giờ đào thêm kinh T4, T5, T6 mà chỉ có T5 là nối ra tới bờ biển Tây, còn
kinh T4, T6 thì đổ vào các kinh khác trong vùng (và cũng vòng vèo ra biển)
Thử
hỏi trong vùng tứ giác biết bao nhiêu là con kinh đã có, từ sông Hậu nối qua bờ
biển Tây, từ kinh Vĩnh Tế (cũng là nước từ sông Hậu) nối qua bờ biển Tây. Chỗ
nào đào được kinh để cày cấy được thì người ta đã đào rồi, chỗ không đào kinh
có nghĩa là đất chỗ đó không khai thác được. Bao nhiêu con kinh người ta đào là
để đưa nước vào làm ruộng và thoát nước ra biển Tây là sự kéo theo thôi, và thực
tế thì mùa nước lên vẫn lên, với bao nhiêu con kinh đó thêm kinh Cái Sắn kinh
Xà No chảy về biển Tây mà "lũ" vẫn "lũ" có chăng là bớt vài
phân vài tấc. Vậy thì đào thêm một kinh T5 chút ét, thêm T4, T6 ngắn ngủn ở chỗ
người ta chừa lại không đào kinh thì có thoát lũ ra biển Tây được hay không? và
góp bao nhiêu phần để khai thác vùng Tứ Giác đã được khai phá xong từ đời nảo đời
nào?
Vậy
mà khua chiêng gióng trống về công trình thoát lũ ra biển Tây. Vài "nhà
khoa học" cũng hùa theo, báo chí thì ca ngợi nhờ kinh T5 mà vùng Tứ giác
Long Xuyên được khai phá hahaha!
Hình 2: sông Hậu vẫn đầy nước
Chưa
hết, đào kinh T5 "thoát lũ" không xong, lại phải đắp đê bao
"ngăn lũ". Những con kinh lớn trong vùng nước nổi khi đào bằng xáng
múc thì đổ đất lên hai bờ. hai bờ kinh cao ráo, người ta cất nhà dọc theo bờ
kinh. Các bờ kinh này thành đường lộ, thường không bị ngập nước. Khi đắp đê bao
thì người ta dùng những bờ kinh có sẵn này, đắp lại những chỗ hở khi nối bờ này
với bờ kia, thành một vòng đê nhỏ. Nhiều vùng nhỏ có đê bao như vậy, nước ở
ngoài đê. Trong đê người ta làm lúa vụ ba, để tăng lượng lúa xuất khẩu. Chủ
trương đắp đề này dân không được chống lại, mà dân phải góp tiền đắp đê. Ai
không góp tiền thì khi chứng giấy tờ hay có việc với xã ấp thì không được giải
quyết. Đóng tiền đi rồi nói chuyện.
Vì
bao đê rồi nên ai không muốn cũng phải làm lúa vụ ba. Có năm nước lớn, nhiều tiểu
vùng bể đê, nước tràn vô chết lúa. Nếu không bể đê thì nước mưa ngập chút ít
trong đê, thành nước tù đọng hôi thúi. Chuyện đắp đê này phá vỡ hệ sinh thái,
sinh ra nhiều hệ lụy, nhiều chuyện cười ra nước mắt, có thể viết thành truyện
dài nhiều tập!
Đó
là mùa nước nổi, còn mùa khô này thì sao? có "hạn" không? Nhà tôi ở
ven bờ sông Hậu. Hiện giờ nước vẫn đầy, sông vẫn chảy, các kinh nối từ sông Hậu
vô đồng vẫn nhiều nước, lúa Hè Thu vẫn đang lên xanh đồng, vẫn đủ nước. Những
nơi đất cao hơn mặt ruộng nhiều thì bị khô hạn, phải tưới nước nhiều. Vườn của
tôi cao hơn mực nước năm 2000 nên mùa này hơi tốn nước tưới.
Bài 3: Vùng "ngọt hóa" thiếu nước ngọt, vì đâu?
https://docs.google.com/document/d/1pGWVHBFTS2kTSWKvlwFSxbYAl48sfoltbffJa_C42uo/edit?usp=sharing
Hình: Bản đồ vùng ngọt hóa
Gò Công và các địa điểm có nhắc trong bài.
"HẠN
MẶN" là gì?
Biển
Đông của Việt Nam có chế độ thủy triều là "bán nhật triều", nghĩa là
một ngày có hai lần thủy triều lên/xuống (điều này đã được học
trong bài địa lý hồi tiểu học). Giờ thủy triều lên xuống thay đổi mỗi ngày tùy
theo vị trí của mặt trăng đối với trái đất. Mỗi tháng có hai lần thủy triều lên
cao nhứt là vào đầu tháng và giữa tháng âm lịch, (là lúc mặt trăng gần trái đất
nhứt), dân miền Tây gọi là CON NƯỚC RONG, từ mới bây giờ gọi là TRIỀU CƯỜNG.
Mỗi
ngày khi thủy triều lên, nước biển dâng cao thì nước từ cửa biển sẽ chảy ngược
vào sông một đoạn, và làm nước sông và các kinh rạch gần biển dâng lên cao một
chút, dân trong vùng gọi là nước lớn, độ một giờ sau thủy triều xuống, nước
sông chảy lại chảy ra biển, dân trong vùng gọi là nước ròng. Vùng có con nước lớn
ròng ở miền Tây là vùng gần biển Đông của các tỉnh Tiền Giang, Bến Tre, Trà
Vinh, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau. Phía vịnh Thái Lan (biển Tây) có Cà Mau, Rạch
Giá, Kiên Giang. Thủy triều biển Tây thấp hơn thủy triều biển Đông.
Vào
mùa mưa, từ tháng 5 đến tháng 11 dương lịch, lưu lượng nước sông Cửu Long lớn,
mùa kiệt từ tháng 12 đến tháng 4 năm sau lưu lượng nước nhỏ bằng phân nửa hoặc
ít hơn khi mùa mưa (Lưu lượng là thể tích nước chảy trong một giây, ở đây nói
trung bình cho cả mùa). Hiểu nôm na lưu lượng là nước nhiều/ít làm dòng chảy
sông mạnh/ yếu.
HỒI
XƯA, mùa mưa lưu lượng nước lớn, dòng sông chảy mạnh ra biển, khi thủy triều
lên nước biển đẩy ngược vào sông không được bao xa thì nước ròng lại bị đẩy ra
nên mùa mưa nước sông ngọt hầu như tới sát cửa biển. Mùa kiệt thì khi thủy triều
lên nước mặn đẩy vô sông xa hơn, nhưng cách biển 20km thì suốt mùa kiệt là nước
lợ, dân gọi "nước pha chè", uống không ngon nhưng vẫn
uống được, tắm giặt cũng được, không bị rít. Cây dừa vẫn sống khỏe, cho trái
bình thường.
Khoảng
10 năm trở lại đây, do thượng nguồn sông từ Trung Quốc xuống Miến Điện, Lào,
Thái lan...có nhiều đập thủy điện và do vài lý do khác nên lượng nước sông Cửu
Long trong mùa kiệt ít hẳn, khiến dòng chảy sông yếu lại, khi thủy triều lên
thì nước biển đẩy sâu hơn vào dòng sông, và càng cuối mùa kiệt thì nước mặn
càng đẩy sâu hơn, từ mới bây giờ báo chí gọi là HẠN MẶN.
Năm
2016 là năm hạn mặn khốc liệt, nhưng năm 2020 khốc liệt hơn. Năm 2020 trên sông
Hàm Luông (là một cửa của sông Tiền) nước mặn lên tới Cái Mơn (chỗ đánh dấu
ngôi sao trong bản đồ) là nơi mà nước ngọt quanh năm từ hồi "mở cõi"
đến nay, khiến cho cây sầu riêng, là đặc sản của vùng Cái Mơn chết sạch. Vùng
Cái Mơn từ đó không còn là vùng cây trái ngọt lành nữa rồi dù không phải năm
nào nước mặn cũng xâm nhập tới!
VÌ
SAO "NGỌT HÓA" không hiệu quả?
Ngọt
hóa là từ mới, để chỉ các dự án ngăn nước mặn vô vườn ruộng, để bảo vệ lúa và
cây trồng. Dự án ngọt hóa ở vùng châu thổ Cửu Long nhiều vô kể. Dự án lớn có:
"Ngọt hóa bán đảo Cà Mau", "dự án cống đập Ba Lai", "dự
án ngọt hóa Gò Công". Mới nhứt có dự án "ngọt hóa vùng sông Cái Lớn
Cái Bé". Các dự án này tôi sẽ nói kỹ hơn ở các bài sau. Hôm nay nói về dự
án ngọt hóa Gò Công, vì hiện nay Gò Công đang bị hạn mặn khốc liệt, báo chí la
làng, người vùng khác nghe tưởng cả miền Tây đang chết khô.
Vùng
dự án ngọt hóa Gò Công là ngọt hóa vùng từ kinh Chợ Gạo về phía đông, bao gồm
các huyện Chợ Gạo, Gò Công Tây, Thị xã Gò Công và Gò Công Đông (xem bản đồ).
Các kinh rạch nối ra sông Cửa Tiểu (phía dưới) và sông Vàm Cỏ (phía trên) đều
xây cống đập để ngăn nước mặn vào khu vực.
Năm
hạn mặn 2020 mặn xâm nhập sâu tới Cái Mơn, cách cửa biển khoảng 60 cây số. Quê
nội tôi ở Hưng Nhượng Bến Tre cách biền khoàng 20 cây số (chỗ đánh dấu trái tim
trên bản đồ) nước mặn không tắm giặt được. Năm nay, tới thời điểm này
(20-04-2024) ở xã Hưng Nhượng quê tôi nước vẫn pha chè, còn tắm giặt được, chỉ
không uống được mà thôi. Vậy mà sao năm nay vùng ngọt hóa Gò Công lại bị
"hạn mặn" khốc liệt hơn năm 2020?
Nhìn
vào bản đồ ta thấy những kinh rạch trong vùng ngọt hóa lấy nước ngọt từ sông Tiền
và sông Vàm Cỏ. Khi nước sông mặn thì đóng cống lại để ngăn mặn. Như đã nói ở
phần trên, nước sông mặn theo thủy triều, khi thủy triều lên thì nước biển đẩy
vào, khi triều xuống thì nước ngọt trên nguồn đẩy xuống, nước mặn lui ra chứ
không phải mặn suốt ngày đêm. Vận hành cống thì canh lúc nước triền xuống mở cống
cho nước ngọt vào, khi triều lên thì đóng cống cho nước mặn không xâm nhập. Một
ngày có hai lần thủy triều lên xuống, mỗi lần 2 tiếng từ khi nước chảy ngược đến
lúc nước chảy xuôi, tính ra là thời gian sông chảy ngược ngắn hơn khi chảy xuôi
rất nhiều.
Không
biết do "quan trắc" độ mặn (đo độ mặn) ở cửa cống sai hay do đóng cống
trước để ngăn mặn cho chắc mà lượng nước lấy vô đồng thiếu, khiến cho cả vùng vốn
dùng nước ngọt từ sông Vàm Cỏ và sông Tiền để tưới ruộng vườn mà ĐỘT NHIÊN bị
ngăn dòng nước khiến cho nông dân trở tay không kịp. Đến lúc kinh rạch, vườn ruộng
nội vùng bị khô nứt nẻ thì lại sinh nạn xì phèn ở ruộng và lở đất bờ kinh rạch.
Lúc này canh mở đóng cống để lấy nước ngọt thì cũng đã muộn màng, vì nước đã mặn
nhiều hơn (nhưng đài báo đang ca ngợi đội ngũ canh cống). Nước uống dễ tiếp tế
chứ nước cho ruộng vườn thì không thể nào khắc phục kip!
Dù
vì lý do gì đi nữa thì dự án ngọt hóa Gò Công đã thất bại hoàn toàn ở mùa kiệt
năm nay. Ngăn mặn nhưng ngăn luôn nước ngọt thì thật là vô ích. Ở xã Hưng Nhượng
(Bến Tre) quê tôi, gần biển hơn vùng Chợ Gạo, Gò Công Tây mà mùa kiệt năm nay
nước mặn chưa đủ ảnh hưởng đến vườn dừa. Nước uống từ nước mưa tích trong mùa
mưa cũng còn đủ. Thế nhưng thành phố Bến Tre, Châu Thành Bến Tre, những chỗ xa
biển hơn quê tôi nhưng xài nước máy thì nước đều bị nhiễm mặn vì lấy nước từ
sông lớn.
(Bài
tôi viết từ kinh nghiệm thực tế của người dân vùng châu thổ, không phải bài
nghiên cứu khoa học nên tôi không dẫn các số liệu vì sẽ rườm rà, khó nắm bắt. Nếu
muốn thì bạn đọc có thể tra cứu độ xâm nhập mặn các năm 2016, 2020, 2024 để biết
thêm chi tiết.)
(CÒN TIẾP)
SOURCE:
https://phuongnguyen2010.blogspot.com/2024/04
