By Tom Fawthrop
Tom Fawthrop is a freelance
journalist and film-maker based in Southeast Asia.
Tom Fawthrop
Khánh Anh dịch
Song ngữ Việt Anh
Hạn hán năm nay chỉ là điều báo trước những vấn đề nghiêm trọng
hơn sẽ xảy ra nếu chính phủ không thay đổi.
Bờ sông bị sạt lở
Sông Mê Kông đang quay cuồng trong sự tấn công của biến đổi
khí hậu, khai thác cát và xây đập nước sông liên tục, tất cả những điều này kết
hợp lại làm gây ra trận hạn hán tồi tệ nhất trong hơn 100 năm hồi tháng Bảy.
“Đây là thảm họa sinh thái tồi tệ nhất trong lịch sử của khu vực sông Mê Kông,”
chuyên gia tài nguyên thiên nhiên Thái Lan Chainarong Setthachua tuyên bố.
Mực nước ở hồ Tonle Sap, Campuchia, hồ nước nội địa tuyệt vời, trái tim của
sông Mê Kông, đã bị giảm cạn xuống chưa từng có ở nhiều nơi với một ngôi làng nổi
gần như khô cạn hoàn toàn. Người dân Tonle Sap gần như không thể tin là điều
này xảy ra không phải vào mùa khô, mà là hai tháng đầu mùa mưa.
Youk Sengleng, một chuyên gia thủy sản NGO ở vùng Tonle Sap chia sẻ: “Cá chết
nhiều vì nước cạn, nhiệt độ nóng và nước độc hại do thiếu oxy. Khoảng 2,5 triệu
người sống phụ thuộc vào nghề cá từng rất phong phú ở hồ này đã bị ảnh hưởng trực
tiếp.”
Lấy quá nhiều nước từ sông về cơ bản sẽ giết chết sông. Chất ô nhiễm cô đặc hơn
và dòng nước chảy chậm lại, gây ra tích tụ trầm tích làm tắc nghẽn lòng sông.
Trong một mùa mưa bình thường, hồ Tonle Sap mở rộng kích thước lên hơn 40% dựa
trên mực nước dâng cao 7-8 mét ở sông Mê Kông sau những cơn mưa lớn. Hiện tượng
“xung lũ” tuyệt vời này trên sông Mê Kông thường vào giữa cuối tháng 8 và giữa
tháng 9 làm đảo ngược dòng chảy của nhánh sông Tonle vô hồ lớn.
Số phận của dòng sông bây giờ không chắc chắn và đầy lo lắng. Con sông thay đổi
quá trình hàng năm, nhưng hiếm khi có giảm xung lũ như vậy. Sông Mekong đã quá
yếu ớt để có thể nuôi cá và đảm bảo an ninh lương thực thường cho 60 triệu người
sống ở lưu vực hạ lưu sông Mê Kông.
Ian Cowx, giám đốc Viện Thủy sản Quốc tế Hull Đại học Hull (Hifi) - Anh, giải
thích rằng trở ngại lâu dài lớn nhất đối với sự phục hồi của nghề cá sẽ không
do biến đổi khí hậu và hạn hán, mà là do các con đập ở thượng nguồn.
Theo nghiên cứu của Hifi, tất cả các loài cá đều thích nghi với thời kỳ hạn hán
và lũ lụt và yếu tố khí hậu không gây ra nguy cơ tuyệt chủng. Vấn đề lớn ở đây
là liệu các hoạt động khác như điều tiết dòng chảy và [hiệu ứng] rào cản do đập
thuỷ điện, chất ô nhiễm và khai thác trầm tích gây ra có làm suy giảm môi trường
sống và làm tăng nguy cơ tuyệt chủng hay không. Có lẽ vấn đề lớn nhất ở đây là
giảm dòng chảy do các con đập của Trung Quốc, đập Lower Sesan 2 [trên một nhánh
sông Mê Kông ở Campuchia] và con sông Hou Sahong biến mất vì đập Don Sahong.
Ngoài ra, đập Xayaburi, con đập đầu tiên được xây dựng và gần hoàn thành ở hạ
lưu sông Mê Kông, là một ví dụ khác về dự đoán thiệt hại lâu dài cho hệ sinh
thái, lớn hơn nhiều so với vấn đề biến động nước tạm thời.
Lý do chính khiến mực nước hạ thấp ở sông Mê Kông vào tháng 7 này là do thiếu
mưa, nhưng hoạt động tại đập Jinghong ở Trung Quốc và đập Xayaburi gần như đã
hoàn thành ở Lào, cũng làm trầm trọng thêm khủng hoảng nước. Trung Quốc đã quyết
định “tắt máy khai thác sông Mê Kông” ở Jinghong với lý do phải tiến hành bảo
trì lưới điện.
Đồng thời, các nhà phê bình cũng đã quy trách nhiệm cho đập Xayaburi vì tiến
hành thử nghiệm đặc biệt đã đóng cửa lũ. Điều đó càng khiến người nông dân Thái
Lan ở 220 km về phía hạ lưu ở tỉnh Chiang Rai tức giận hơn.
Trong khi công ty xây dựng đập Thái Lan CK Karnchang từ chối mọi trách nhiệm
làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nước, các tổ chức phi chính phủ Thái Lan
đã kiến nghị lên Tòa án Hành chính Thái Lan, yêu cầu EGAT, Ủy ban Điện lực Thái
Lan, trì hoãn việc mua điện từ đập Xayaburi, chờ điều tra thêm về vai trò tiềm
năng của đập trong việc gây ra hạn hán. Vụ kiện này có thể trì hoãn việc khai
trương đập dự kiến vào tháng 10.
Mọi thứ đang thay đổi trên sông Mê Kông. Hạn hán đang gia tăng; tài nguyên nước
đang giảm. Sự phong phú của nghề cá và đa dạng sinh học đang bị đe dọa cả từ biến
đổi khí hậu lẫn sự phá hủy sông không kiểm soát được.
Chainarong, giáo sư sinh thái chính trị và quản lý tài nguyên thiên nhiên tại Đại
học Maha Sarakham, khẳng định, “Ngày nay, chúng ta có thể thấy từ trường hợp
các con đập Trung Quốc ở thượng nguồn và đập Xayaburi ở [Lào] rằng các chính phủ
sông Mê Kông và chính sách của họ đã gây ra một thảm họa sinh thái ở lưu vực
sông lớn nhất trong khu vực.”
Nhưng bất chấp những cảnh báo khoa học khác nhau về sự suy giảm nghiêm trọng ở
sông Mê Kông, các nhà hoạch định chính sách và chính phủ đã không chú ý đến các
yêu cầu của xã hội dân sự nhằm áp đặt các biện pháp kiểm soát môi trường lớn
hơn để bảo vệ con sông Mê Kông đang bị bao vây.
Ủy ban sông Mê Kông (MRC), bao gồm bốn quốc gia thành viên: Lào, Campuchia,
Thái Lan và Việt Nam đã đưa ra lời cảnh báo quan trọng. MRC chính thức ra mắt
báo cáo Nghiên cứu của Hội đồng về tác động thủy điện vào năm 2018. Trong số
nhiều kết luận đáng báo động, báo cáo cho thấy sẽ giảm 35-40% sinh khối cá vào
năm 2020. Hơn nữa, báo cáo cảnh báo rằng phát triển thủy điện đến năm 2040 sẽ
loại bỏ cá di cư ở phần lớn sông Mê Kông. Không có loài cá di cư sông Mê Kông
nào có thể sống sót trong các hồ chứa đập được lên kế hoạch vào năm 2020 và
2040.
Bộ phận thủy sản MRC đã báo cáo giá trị của nghề cá Mê Kông - nghề cá nước ngọt
lớn nhất thế giới - ở mức 11 tỷ đô la đánh bắt tự nhiên (trừ trang trại cá) cho
các nước trong vùng MRC, các nhà quan sát lo ngại sâu sắc về viễn cảnh tuyệt chủng
cá thảm khốc.
Tuy nhiên, ba trong số bốn quốc gia thành viên - Lào, Thái Lan và Campuchia -
đã bất ngờ từ chối xác nhận tài liệu mang tính bước ngoặt này dựa trên năm năm
nghiên cứu và không thể hiện ý muốn thảo luận về báo cáo này. Chỉ có Việt Nam
hoan nghênh và tán thành báo cáo.
“Chính phủ vùng sông Mê Kông thực sự cần phải thức tỉnh trước những báo động của
những năm gần đây và bắt đầu làm việc cùng nhau vì lợi ích chung,” nhà sinh
thái học đất ngập nước, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Thiện cho biết, Ông Nguyễn Hữu Thiện
người đã thực hiện một số báo cáo quốc tế về sông Mekong với vai trò cố vấn cho
WWF và ICEM.
Trong một cuộc phỏng vấn với ông Thiện ở Cần Thơ, ông đã chỉ ra mối quan tâm
lâu dài cho tương lai Việt Nam: “Đồng bằng đang chìm vì hầu hết các trầm tích
giàu chất dinh dưỡng quan trọng cho đồng bằng bị kẹt ở thượng nguồn vì các con
đập. Điều này gây ra suy thoái môi trường quy mô lớn cũng liên quan đến sự mất ổn
định và căng thẳng trong khu vực. Trong tương lai, đồng bằng sẽ không còn có thể
duy trì nuôi sống 18 triệu dân. Họ sẽ phải bỏ đi di cư và tị nạn. Thủy điện ở
khu vực sông Mê Kông đang gieo mầm bất ổn cho khu vực và có thể trở thành một vấn
đề an ninh khu vực.”
Nghiên cứu mới được Viện Môi trường Stockholm công bố vào năm 2018 cho thấy 96%
trầm tích giàu dinh dưỡng của sông Mê Kông sẽ không bao giờ đến được đồng bằng
nếu tất cả 11 con đập ở Hạ lưu sông Mê Kông được xây dựng.
Nếu việc phá hủy thượng nguồn và suy thoái môi trường dẫn đến việc Việt Nam “mất”
vùng đồng bằng, điều đó có nghĩa là mất nguồn gạo, trái cây và rau quả chính,
chiếm gần 25% GDP.
Tiến sĩ Thiện đặt câu hỏi về lâu dài nếu không có đồng bằng,
Việt Nam có thể tồn tại?
Khi nào và nếu việc ngăn chặn có thể dừng lại, Marc Goichot dẫn đầu về tài
nguyên nước của WWF giải thích rằng sẽ có nhiều lợi ích cho dòng sông: Việc giữ
dòng chảy hạ lưu sông Mê Kông sẽ khiến khoảng 28 triệu người ở Campuchia và Việt
Nam kiên cường hơn với thảm họa khí hậu và nước trong khi vẫn cải thiện an ninh
lương thực của họ.
Hy vọng rằng các đập thủy điện có thể sớm bị coi là lỗi thời vì năng lượng tái
tạo từ năng lượng mặt trời và năng lượng gió đang bắt đầu trong khu vực. Nhà
phân tích năng lượng của Mekong, Brian Eyler, một giám đốc tại Trung tâm Kích
thích có trụ sở tại Hoa Kỳ tin rằng các quốc gia MRC đang bắt đầu nắm lấy năng
lượng tái tạo và cuối cùng sẽ chuyển hướng khỏi thủy điện. Kể từ khi đập
Xayaburi bắt đầu xây dựng vào năm 2012 đã có nhiều thay đổi, ông nói. “Tôi chắc
chắn ở Thái Lan, chính phủ Thái Lan rất tiếc khi thấy đập Xayburi (do Thái Lan
tài trợ) là một dự án hoàn toàn không cần thiết.
Ước mơ ban đầu của Thỏa thuận MRC 1995 là một dòng sông hợp tác quốc tế và chia
sẻ công bằng tài nguyên nước. Nhưng Tiến sĩ Thiên Đinh Trần, Giám đốc Học viện
Kinh tế Hà Nội, phát biểu tại một Diễn đàn Mê Kông vài năm trước, than thở rằng
đó không phải là cách giải quyết vấn đề. Chúng tôi chỉ có thể cứu sông Mê Kông
bằng cách loại bỏ tâm lý hẹp hòi để kiếm lợi nhuận từ [mỗi phân khúc có chủ quyền
của dòng sông] nhân danh sự phát triển.”
Một số nhà bình luận hoài nghi có thể cho rằng đã quá muộn để xoay chuyển mọi
thứ và vạch ra một con đường mới và bền vững hơn cho sông Mê Kông. Vào thời điểm
sông Mê Kông đang bị đe dọa chưa từng có, học giả Thái Lan Chainarong lại cho ý
kiến khác. “Vẫn chưa quá muộn để bảo vệ dòng sông này bằng cách ngăn chặn tất cả
các dự án đập trong đường ống, và một chính sách phát triển sông Mê Kông dựa
trên việc tuân thủ Ủy ban Đập Thế giới và sự tham gia đầy đủ của xã hội dân sự
và cộng đồng ven sông.”
“Tất cả các chính phủ sông Mê Kông nên hợp tác để ngăn chặn các tác động xấu nhất
từ thiên tai, thiệt hại sinh thái và tàn phá tài nguyên thiên nhiên bằng một
chính sách khác nhằm cân bằng bảo vệ môi trường cùng với sự phát triển.”
Something Is Very Wrong
on the Mekong River
This year’s drought is just a preview of more dire problems
to come if government don’t change course.
By Tom Fawthrop
August 26, 2019
Low water levels in the Tonle Sap in June 2019.
Image Credit: Tran Van Tu
The Mekong is reeling from the combined onslaught of climate
change, sand-mining, and incessant damming of the river, which combined to help
cause the worst drought recorded in over 100 years in July.
“This is the worst ecological disaster in history of the
of Mekong region,” declared Thai natural resources expert Chainarong
Setthachua.
The water level in the Tonle Sap, Cambodia’s great inland
lake, the “beating heart of the Mekong,” was reduced to unprecedented shallow
areas with one floating village almost completely dried up. Almost unbelievable
for Tonle Sap locals was that this happened in not in the dry season, but two
months into the rainy season.
Youk Sengleng an NGO fisheries expert stationed by the Tonle
Sap, shared his observations: “Many fish died because of the shallow water, hot
temperature, and toxic water resulting from lack of oxygen. Around 2.5 million
people who depend on the lake’s once abundant fisheries have been directly
affected. “
Taking too much water out of a river essentially sucks the
life out of it. Pollutants become more concentrated and water flows dwindle,
resulting in the build-up of sediments that clog up the river bed.
During a normal rainy season, the Tonle Sap expands its size
to over 40 percent based on a 7-8 meter rise in water level in the Mekong after
the heavy monsoon rains. This amazing “flood pulse” phenomenon, whereby the
Mekong reverses the flow of the Tonle tributary back into the great lake,
usually happens between the end of the August and mid-September.
A heavy cloud of uncertainty and anxiety hangs over the fate
of the river now. It changes course every year, but seldom with such a
diminished flood pulse. It is already too weak to support the level of fish
breeding and food security that normally sustains 60 million people living in
the Lower Mekong basin. Even if the river finally fulfills its heavenly mandate
from the Gods of Angkor to change course, his year millions will still suffer
from a scarcity of fish and a protein deficiency until fish stocks recover.
Ian Cowx, director of Hull University’s International
Fisheries Institute (HIFI) in the U.K., explained that the biggest long-term
obstacle to the recovery of fisheries would not come from climate change and
this drought, but rather from the dams upstream.
According to HIFI research, “all fish species are adapted to
periods of droughts and floods” and the climate factor does not cause a risk of
species extinction. “The big issue here is whether other activities such as
flow regulation and [the] barriers effect caused by hydropower, pollutants, and
sediment extraction have degraded the habitat, and increased the risk of
extinction,” according to Cowx. “Perhaps the biggest problem here is the
reduction in flows caused by Chinese dams, the Lower Sesan 2 dam [on a Mekong
tributary in Cambodia] and the loss of the Hou Sahong channel because of Don
Sahong dam.”
In addition to these, the Xayaburi dam, the first dam to be
launched and almost completed on the Lower Mekong, is another example of
predicted long-term damage to the ecosystem, far greater than the problem of
temporary water fluctuations.
The primary reason for the acutely low water level in the
Mekong this July was the lack of rainfall, but operations at the Jinghong dam
in China, and the almost completed massive Xayaburi dam in Laos, have also been
blamed for exacerbating the water crisis. China decided to “turn off the Mekong
tap” from the Jinghong on the grounds that they had to carry out “grid
maintenance.”
At the same time critics have also pointed the finger at the
Xayaburi dam for engaging in special tests that closed the floodgates. That
further angered Thai farmers 220 km downstream in Chiang Rai
province.
While the Thai dam construction company CK Karnchang denies any responsibility for aggravating the water crisis,
Thai NGOs have petitioned Thailand’s Administrative Court, demanding that EGAT,
the Thai Electricity Commission, delay purchases of electricity from Xayaburi
dam, pending further investigation into its potential role in the unseasonal
drought. This litigation could delay the scheduled October launch of the dam.
Everything is changing along the Mekong. Droughts are
increasing; water resources are decreasing. The rich abundance of fisheries and
biodiversity are threatened both from climate change and the unregulated
damming of the river.
Chainarong, who teaches political ecology and natural
resources management at Maha Sarakham University, asserted, “Today, we can see
from the case of Chinese dams in upstream and Xayaburi dam in [Laos] that
Mekong governments and their policies have unleashed an ecological disaster in
the biggest river basin in the region.”
But in spite of various scientific warnings about the
Mekong’s critical decline, policymakers and governments have not heeded civil
society ‘s demands to impose greater environmental controls to safeguard a
Mekong under siege.
An important wake-up call was delivered by the Mekong River
Commission (MRC), which is composed of four member states: Laos, Cambodia,
Thailand, and Vietnam. The MRC officially launched its Council Study report on
hydropower impacts in 2018. Among many alarming conclusions, the report found
that there would be a 35-40 percent reduction in fish biomass by 2020.
Moreover, the report warned that hydropower development through 2040 will
eliminate migratory fish in large parts of the Mekong. No Mekong migratory fish
species will be able to survive in the reservoirs of dams planned by 2020 and
2040.
Given that the MRC fisheries department has reported the
value of the Mekong fisheries — the largest freshwater fisheries in the world —
at $11 billion in wild-capture fish (excluding fish farms)
for the MRC countries alone, observers might reasonably expect deep concern
about the dire prospect of fish extinction.
However, three of the four member states — Laos, Thailand,
and Cambodia — surprisingly declined to endorse this landmark document based on
five years of research, and have shown little desire to debate the report at
all. Only Vietnam welcomed and endorsed the report.
Locals observe erosion in the Mekong Delta in July 2019.
Photo by Tran Van Tu.
“The Mekong governments really need to wake up to the alarms
of recent years, and start working together for the common good,” urges
wetlands ecologist Dr. Nguyen Huu Thien, who has worked on several
international reports on the Mekong as a consultant for WWF and ICEM.
In an interview with Thien in Can Tho, he mapped out his
long-term concerns for his nation’s future: “The delta is sinking because most
of the nutrient-rich sediment vital to replenishing the delta is trapped
upstream by dams. This causes large-scale environmental degradation that is
also linked to regional instability and tension. In the future the delta will
no longer be able to sustain its 18 million population. They will have to flee
as migrants and refugees. Hydropower in the Mekong region is sowing the seed
for regional instability and it could become a regional security issue.”
New research published by the Stockholm Environment Institute in 2018 revealed that 96
percent of the nutrient-rich sediment of the Mekong will never reach the delta
if all 11 dams mapped out for the Lower Mekong are built.
If upstream damming and environmental degradation results in
Vietnam “losing” the delta, it would mean the loss of its major source of rice,
fruit, and vegetables, which account for nearly 25 percent of GDP. Dr Thien
wonders if, “in the long-term, without the delta, Vietnam can survive as a
nation?”
When and if the damming could be stopped, the WWF’s water
resources lead Marc Goichot explains there would be multiple benefits to the river: “Keeping the Lower
Mekong free flowing would make some 28 million people in Cambodia and Vietnam
more resilient to climate and water disasters while improving their food
security.”
Hopes are rising that hydropower dams could soon be regarded
as obsolete as renewable energy from solar and wind power is catching on in the
region. Mekong energy analyst Brian Eyler a director at the U.S.-based Stimson
Center believes that MRC states are starting to embrace renewable energy and
will eventually shift away from hydropower. “Since the Xayaburi dam began
construction in 2012 much has changed,” he said. “I am sure some officials in
Thailand’s government regretfully see the Xayburi dam (bankrolled by Thailand)
as an entirely unnecessary project.”
The original dream of the MRC’s 1995 Agreement was one river
of international cooperation and the equitable sharing of water resources. But
Dr. Thien Ding Tran, the director of Hanoi’s Institute of Economics, speaking
at a Mekong Forum a few years ago, lamented that is not how it has worked out.
“We can only save the Mekong by shedding the narrow ‘pond’ mentality of making
profit from [each state’s sovereign segment of the river] in the name of
development.”
Some cynical commentators may argue it is too late to turn
things around and chart a new and more sustainable path for the Mekong. At a
time when the health of the Mekong is endangered as never before, Thai academic
Chainarong is convinced otherwise. “It is not too late to protect this river by
stopping all dam projects in the pipeline, and developing a different
Mekong policy based on compliance with the World Commission on Dams and the
full participation of civil society and riverine communities.”
“All Mekong governments should collaborate to prevent the
worst impacts of natural disasters, ecological damage and the plunder of
natural resources with a different Mekong policy, balancing environmental
protection with development,” Chainarong continued.
By Tom Fawthrop
