(Cambodia’s biggest
lake is running dry, taking forests and fish with it)
Stefan Lovgren – Bình
Yên Đông lược dịch
National Geographic – August 17, 2020
Các ngư dân đi qua một làng nổi trên Tonle Sap. Nhiều cư dân sống trên hồ đang chứng kiến hạn
hán và mực nước giảm xuống, và đang bỏ việc đánh cá để canh tác trong rừng ngập
nước ngày càng khô ở chung quanh hồ. [Ảnh: Linh Pham]
Hạn hán và đập đã đẩy Tonle Sap vào
suy thoái nguy hiểm, đe dọa rừng ngập nước và thủy sản cung cấp hầu hết chất
đạm của quốc gia.
Hun Sotharith nhớ lại khi ông đến Tonle Sap của Cambodia để
trở thành một ngư dân. Đó là đầu thập
niên 1990s, và rừng ngập nước chung quanh hồ nơi ông đánh cá rất rậm rạp đến độ
Sotharith, một cựu quân nhân, phải mất một ngày rưỡi để tìm đường trở về làng
nổi của ông.
Vào lúc đó, trong 6 tháng mùa mưa, vùng đất ngập nước bao la
trở thành nơi sinh sống, sinh sản, và trú ẩn của nhiều loại cá, kể cả cá tra
dầu (giant catfish) Mekong đang tuyệt chủng.
“Rừng ở khắp nơi, và cá rất nhiều,” Sotharith nói.
Ngày nay, chỉ còn dấu vết còn lại của thế giới rừng ngập nước
ở Koh Chivang, một huyện có 5 làng ở cuối hồ về phía tây bắc, nơi Sotharith
hiện là phó chủ tịch huyện. Một trận hỏa
hoạn trong mùa khô 2016 đã thiêu hủy 80% rừng ngập nước của huyện, phá hủy nơi
cư trú chủ yếu của cá và làm cho nhiều người trong số 130.000 cư dân sống trên
các nhà nổi phải bỏ nghề đánh cá; nay, họ trồng ớt và các hoa màu khác.
Hồ Tonle Sap. [Nguồn: Sapana Lohani]
Cốt chuyện tương tự được nghe chung quanh Tonle Sap, hồ nước
ngọt lớn nhất Đông Nam Á (ĐNA) và là trung tâm thủy sản nội địa phong phú nhất
trên thế giới. Ở nhiều nơi, rừng nguyên
sinh từng tăng trưởng từ đất có thể canh tác từ lòng hồ, xám xịt, khô và không
có cây cối – nhưng bị ngập bởi nước lụt đến trễ trong những năm gần đây – nay
kéo dài quá tầm mắt. Hỏa hoạn thường do
cố ý để khai quang đất cho nông nghiệp làm giảm thêm rừng ngập nước.
Nhiều nhà bảo tồn nay đang cảnh báo rằng Tonle Sap, một Khu
Sinh quyển UNESCO, đối mặt với đe dọa sống còn.
Việc phá thêm rừng và suy thoái môi trường có tiềm năng gây thiệt hại
kinh tế thảm khốc cho gần 1 triệu người Cambodia sống chung quanh hồ và nhiều
triệu người khác dựa vào hồ để có cá – nguồn chất đạm chủ yếu của quốc gia.
Một trại nuôi cá hố của chánh phủ. Thủy sản trong rừng ngập nước chung quanh
Tonle Sap lâm nguy vì hạn hán và phá rừng hủy hoại nơi cư trú của cá. [Ảnh:
Linh Pham]
Một quân cảnh lùng kiếm những người đốn gỗ lậu trong rừng.
[Ảnh: Sean Gallagher]
Trong khi các vùng khác, như Prey Lang, một khu bảo tồn thiên
nhiên ở miền trung Cambodia và là một trong những rừng cây xanh ở vùng đất thấp
còn sót lại ở ĐNA, đã bị tổn thương vì phá rừng bừa bãi – thường do việc đốn gỗ
trái phép được tham nhũng chống đỡ - một thiệt hại lớn nhất đã xảy ra trong
rừng ngập nước Tonle Sap, theo một nghiên cứu được công bố gần đây trong tạp
chí Water. Nó cho thấy 31% rừng bị mất từ năm 1993.
Các nghiên cứu khác cho thấy rừng ngập nước có tiềm năng thu
hút carbon nhiều hơn rừng khô, có nghĩa là chúng có thể giúp làm giảm ảnh hưởng
của thay đổi khí hậu bằng cách hút carbon dioxide từ khí quyển và giữ lại.
“Điều nầy đáng lo ngại, vì có quá ít rừng ngập nước” ở
Cambodia so với các loại rừng khác, và “rừng ngập nước có vai trò quan trọng
trong sự lành mạnh của hệ thống ở dưới nước,” tác giả chánh của nghiên cứu
trong Water, Sapana Lohani, một khoa
học gia môi trường là thành viên của một dự án nghiên cứu của USAID có tên
Wonders of the Mekong (Kỳ quan của Mekong), cho biết.
Zeb Hogan, một chuyên viên sinh học về cá ở Đại học Nevada,
Reno và một nhà thám hiểm của National Geographic làm việc trong khu vực trong
nhiều thập niên và cầm đầu dự án USAID, nói: “Chúng ta đang chứng kiến sự hủy
hoại của một hệ sinh thái độc nhất, với sự mất mát thảm thương của đời sống
hoang dã, thủy sản, và cuộc sống của một số người to lớn.”
Tài sản sinh thái
Trước giữa thế kỷ 20th, Cambodia nổi tiếng với nội
địa tươi tốt. Mặc dù có diện tích nhỏ
hơn láng giềng Thái Lan và Việt Nam, quốc gia nầy có nhiều rừng nguyên sinh
hơn. Nhưng khi quốc gia thoát khỏi nội
chiến và kinh tế bắt đầu tăng trưởng vào đầu thập niên 2000s, mức độ phá rừng
cũng gia tăng. Một kế hoạch của chánh
phủ để chuyển trên 10% lãnh thổ quốc gia cho các công ty ngoại quốc, hầu hết là
đồn điền cao su, đưa đến sự hủy hoại môi trường tràn lan.
Ngay cả sau khi chương trình bị đình chỉ trong năm 2012, việc
phá rừng ở Cambodia tiếp tục gia tăng.
Theo Global Forest Watch (Giám sát Rừng Toàn cầu), một sáng kiến theo
dõi trên mạng của World Resources Institute (Viện Tài nguyên Thế giới),
Cambodia mất ¼ tổng số diện tích cây bao phủ – trên 5 triệu acres rừng – từ năm
2001 đến 2019, mức cao nhất của bất cứ quốc gia Á Châu nào và cao hơn Brazil
rất nhiều.
Rừng bị phá ở tỉnh Preah Vihear, phía bắc Cambodia gần biên
giới Lào. Quốc gia ĐNA từng có mức phá
rừng nhanh nhất trên thế giới; chỉ còn lại khoảng 3% rừng nguyên sinh. [Ảnh:
Sean Gallagher]
Một đồn điền cao su trong Khu Đời sống Hoang dã Beng Per, ở
phía bắc Cambodia. Hầu hết đất đai của
khu đời sống hoang dã đã được chánh phủ bán. [Ảnh: Sean Gallagher]
Tài sản sinh thái của Tonle Sap được duy trì bởi nhịp nước
hàng năm chảy vào hồ từ tháng 6 đến 11 của mùa mưa từ Mekong và các sông
khác. Khi các rừng chung quanh bị
ngập,Tonle Sap có thể lan rộng trên 5 lần diện tích trong mùa khô. Thủy sản phong phú đến độ cá đánh được hàng
năm ở đây nhiều hơn số cá đánh được trong tất cả sông hồ ở Bắc Mỹ gộp lại.
Nhưng mọi thứ không còn bình thường trong vùng Tonle
Sap. Nhiều năm đánh bắt bừa bãi đã làm
giảm mạnh mẽ số cá đánh được, mặc dù không thể biết chính xác bao nhiêu vì
chánh phủ Cambodia rất do dự để phổ biến các con số đáng tin cậy.
Và nay, toàn thể hệ thống dường như đang khô cạn. Từ năm ngoái, mực nước trên khắp Hạ lưu vực
Mekong đã xuống đến mức thấp lịch sử, kết quả của hạn hán và nước bị các đập
thủy điện của Trung Hoa giữ lại ở thượng lưu.
Năm nay, nhịp lũ đáng lý đã đến vẫn chưa đến. Mực nước trong Tonle Sap thấp hơn mực nước
cùng lúc hồi năm ngoái, theo trạm thủy học duy nhất mà Ủy hội sông Mekong
(Mekong River Commission (MRC)) dùng theo dõi (ở nơi Tonle Sap chảy vào hồ). [Lời người dịch: Đó là trạm thủy học Kampong
Luong.]
Tình trạng khô cạn khiến cho rừng ngập nước dễ bị đốn gỗ và
hỏa hoạn do con người gây ra, vô tình hay cố ý.
Trong năm 2016, hỏa hoạn lớn lao đã thiêu rụi 1/3 trong số 750.000 acres
rừng ngập nước trong vùng Tonle Sap. Năm
nay, hỏa hoạn bắt đầu trong tháng 2. Mặc
dù không tràn lan như năm 2016, chúng thiêu rụi các mảnh rừng nguyên sinh lớn,
và tiếp tục cháy ở một số nơi sau các trận mưa đầu mùa vào 2 tháng trước.
Mất mọi thứ
Không chỉ có cá bị đe dọa bởi sự mất rừng ngập nước, nhưng
rùa, rắn và một số chủng loại có nguy cơ tuyệt chủng, bao gồm rái cá có râu,
một trong các loại rái cá ít được biết đến trên thế giới. Nhiều thú vật mất nơi cư trú, chẳng hạn như
loài khỉ Đức, một loại khỉ bị đe dọa, nhiều con đu mình trên cây cháy nám đen.
Prek Toal là nơi cư trú của chim nổi tiếng quốc tế ở góc tây
bắc của Tonle Sap. Là nơi cư trú của
thủy cầm lớn nhất ở ĐNA, với khoảng 100.000 cặp, nó bảo vệ nhiều loại cò, cò
quăm, và cồng cộc, một số nhỏ cò già vô cùng hiếm, và đàn chàng bè duy nhất ở
ĐNA.
Hỏa hoạn trong năm 2016 thiêu hủy gần 20.000 acres ở Prek
Toal, 1/3 khu bảo tồn. Tuy nhiên, hỏa
hoạn không giết một số chim đáng kể, vì chúng trốn vào nơi cư trú an toàn. Năm nay, nó có vẻ không bị tổn thương vì hỏa
hoạn, nhưng các nhà bảo tồn lo ngại rằng hỏa hoạn trong tương lai có thể xóa
thêm.
“Chúng tôi không muốn mất mọi thứ,” Simon Mahood, một nhà
sinh thái học của Wildlife Conservation Society (Hiệp hội Bảo tồn Đời sống
Hoang dã) đã góp phần xây dựng khu bảo tồn trong thập niên 1990s, nói. “Prek Toal có lẽ là câu chuyện bảo tồn thành
công nhất ở ĐNA.”
Căng thẳng
Đại dịch Covid-19 đã xóa bất cứ lợi tức mà người dân thường
thu nhập từ du khách viếng thăm Prek Toal và đền Angkor nổi tiếng, nằm ở phía
bắc của hồ. Nó cũng thu hút nhiều di dân
từ Thái Lan, một việc mà các quan sát viên lo ngại sẽ tạo áp lực lên đất đai
chung quanh Tonle Sap khi có nhiều người trồng hoa màu.
Dường như đã có căng thẳng giữa các cộng đồng sống trên mặt
nước và người dân sống trên đất liền, với các báo cáo về “người lạ” đi vào rừng
ngập nước và bắt đầu đốt – nhiều khi bỏ tàn thuốc – để khai quang đất canh tác
hay để đuổi thú hoang vì chúng có thể giết người.
“Cư dân trong đất liền không dễ để nói chuyện,” Sotharith nói. “Họ đến với gươm và dao, và họ có thể bạo
động với chúng tôi.”
Gần Khu bảo tồn Đời sống Hoang dã Phnom Tnout Phnom Pok ở bắc
Cambodia, đất bị đốt cháy bởi nông dân, người đốn gỗ, và người địa phương để
bắt thú hoang hay khai quang để canh tác.
Cambodia có mức phá rừng nhanh nhất trên thế giới, được trợ giúp bởi hạn
hán. [Ảnh: Sean Gallagher]
Ở Koh Chivang, kế cận với Prek Toal, Sotharith ước tính rằng
70% cư dân, phần đông làm nghề đánh cá trước đây, nay chuyển qua canh tác trên
các thửa đất nhỏ bên cạnh nhà sàn của họ.
Ớt, với giá cao trong những ngày gần đây, là hoa mùa được ưa chuộng.
“Người dân của chúng tôi không canh tác xa nhà, và chúng tôi
khuyên họ không nên phá rừng,” Sotharith nói.
“Chúng tôi đã học kinh nghiệm.”
Nhưng các nhà bảo tồn hy vọng rằng rừng ngập nước sẽ không bị
mất. “Là một hệ sinh thái nhiệt đới,
Tonle Sap rất phong phú và mọi thứ lớn rất nhanh, cho nên có tiềm năng cho việc
phục hồi, nếu áp lực được giải tỏa,” Nick Souter, một nhà sinh thái học của
Conservation International (Bảo tồn Quốc tế).
Tổ chức nầy đang giúp các cộng đồng Tonle Sap trồng lại nhiều vùng rừng
ngập nước và thành lập các đội chữa cháy địa phương để phòng ngừa cháy rừng.
Nhưng đối với một số người, kể cả Nai Sina, một ngư dân 24
tuổi trong làng Kampong Prohoc, nó có thể quá trễ. Sina, người đánh cá trong 8 năm qua, nói anh
dự định đi ra nước ngoài để tìm việc.
Nếu nước dâng lên bình thường, anh nói, anh sẽ trở về để đánh cá. Nhưng mọi thứ tùy thuộc vào rừng.
“Khi chúng tôi có rừng,” anh nói, “chúng tôi có cá, chúng tôi
có thú hoang khác, và tài nguyên thiên nhiên của chúng tôi phong phú. Khi anh phá rừng, anh phải nghĩ đến tương
lai.”
.
No comments:
Post a Comment